Tapu mo Lord Ve’ehala. Tapu mo Toafolau mo Tafuamasi mo ha’a matapule. Tapu mo e Fahefa kotoa pe. ‘Oku ou kole ke fakahoko atu e ki’i fakamatala ni.
Na’e fakanofo au ki he hingoa matapule “Faileha” hili e pekia e ki’i motu’a na’a ku tupu ai he 2016. Kuo u fakafoki e hingoa “Faileha”. Pea ‘oku ‘asi atu ‘i lalo ni e makatu’unga.
Na’a mau lele atu mo ’emau Faifekau SUTT, Fa’aki Kafa, Sekelitali e Talasiti, Vaihoi Masila, Setuata Lahi, Teviat Veamoi, mo e Tokoni Setuata, Siaosi Mafile’o ki Laumanuhina kemau talanoa ‘a kainga mo Lord Ve’ehala ki he lisi e ngaahi ‘api ‘e 3 ‘o e SUTT ‘i Fahefa.
Ko e lisi e ‘api ‘oku tu’u ai e falelotu ‘oku ‘osi ki Sepitema ni. Na’e lisi Peni Taha ki he ta’u e 99 mei he 1924.
Koe lisi e ‘api nofo’anga e Faifekau na’e fakafo’ou fakamuimui he 1995 ki he ta’u 20 ki he $120 he ta’u, pea ‘osi ia he 2015, pea te’eki fakafo’ou.
Ko e lisi e ‘api ‘uta, na’e fakafetongi kae tofi ‘o nofo ai e kainga. Ko e ‘api ‘uta fo’ou na’e vahe mai ma’ae SUTT Fahefa ‘oku te’eki ke lesisita.
Na’e ‘osi fakahoko mai mei Laumanuhina, ‘e $500 ki he ta’u e ‘api takitaha. ‘A ia ‘e $1500 ke totongi ‘e he SUTT he ta’u kotoa pe. Pea na’e ‘osi fakataha e Talasiti ‘a Fahefa, pea na’e loto e Talasiti ke tali pe, kae fai pe ha tautapa ki he Nopele ke ‘omi ha meesi ma’ae Siasi. Na’e fakapaasi foki ‘e he Talasiti ke mau lele atu mo e $5,000 ko e me’a’ofa ‘o fai ‘aki e kole.
Ko au pe na’aku fakahoko homau fononga pea na’aku kole ke hoko atu pe mu’a e lisi Peni Taha e ‘api tu’u’anga e Fale Lotu he ko e koloa tukufakaholo ia ko e me’a’ofa ‘a e Fale ‘o Ve’ehala ma’ae SUTT mo hono kainga. Na’aku fakamanatu ange ki he ‘Eiki Nopele ko e mokopuna 4 ia ‘o Pita Vi, na’a ne fakalotu’i a Tupou I, pea ‘oku totonu ke ‘oua na’a ngalo ia he tukunga manatu.
Na’a ku fakahoko ange ke fa’iteliha ia he pa’anga lisi e ongo ‘api koee, kae tuku pe mu’a e tu’u’anga falelotu ke hoko atu he Peni Taha. ‘Osi ‘eku fakamalanga kuo me’a mai a Lord Ve’ehala, kuo ‘osi e kuonga ia koee, Ko e kuonga fo’ou eni ia pea ‘oku ‘i ai hono ngaahi kavenga mo e me’a ke totongi pea ‘e ‘ikai ke toe hoko atu e lisi Peni Taha ia!
Ko u fai atu. Kataki pe kae ‘oua mu’a e fakakaukau e feitu’u na ‘o pehe ‘oku tu’umalie e SUTT Fahefa. ‘Oku mo’oni na’e kilu ’emau Misisnale he ta’u ko eni 5 pe 6 kuo ‘osi, ka ko e seniti koia ‘oku vahe 3. Vahe 3 ‘e 1 ‘a e Potungaue Ako ‘a e SUTT, vahe 3 ‘e 1 ‘a e Konifelenisi ‘ae SUTT, pea ko e vahe 3 ‘e 1 oku tuku ma’ae Talasiti SUTT Fahefa.
Pea ‘oku toe hilifaki mai ‘e he ‘ulu’i ofisi ‘o e SUTT e ngaahi kavenga fakapa’anga makehe fakataimi ‘o hange ki he fakalelei e vahenga ‘o e kau faiako ‘a e SUTT mo e tokoni ki he Tekina i Moana ko e polokalama tokoni afaa ‘a e Siasi. Pea ‘osi ange malo ka toe ha $20, 000 ma’ae SUTT Fahefa. Ka ‘oku mau loto ke langa ha fale talimalanga fo’ou, pea ko e falelotu ‘oku tutulu.
Me’a mai a Lord Ve’ehala. ‘Oku tatau e ‘api siasi kotoa pe ‘e 5 ‘i Fahefa ni. Kuopau kemou totongi lisi tatau. Pea kuopau ke to’o mei he totongi lisi e 13% ‘a e Pule’anga.
Ka na’aku pehe loto, me’a ni ‘oku ‘ikai ke hounga’ia e ‘Eiki Nopele he tauhi mo e lotu ‘oku fai ma’ana ‘e he Siasi mo hono Fale he to’utangata eni e fiha, kae me’a mai ‘o ‘eke pa’anga hange ha ‘eke pa’anga ki ha kau muli, pe ko ha kau Siaina ke fokotu’u pisinisi.
Ko ‘ene me’a mai ko ia kuo ‘osi e kuonga koee mo hono founga pea ko e kuonga fo’ou eni mo hono founga. ‘A ia ‘oku ne me’a mai ‘e ‘ikai ke kei fai ’emau fetauhi’aki makatu’unga he ‘ofa mo e feveitokai’aki kae makatu’unga he pa’anga?
Na’a mau toe foki atu ki Laumanuhina he uike kuo ‘osi pea u toe fai pe e tautapa ke hoko atu e Peni Taha he tu’u’anga e falelotu ka ne hiki ‘e ia e api nofo’anga moe api tukuhau ki ha fika pe oku loto ki ai. Na’e kei me’a “‘ikai” mai pe e ‘Eiki Nopele.
Na’e fai e fono ‘a e Nopele kimu’a atu pea na’e fai e tautapa ‘a e matu’a ke me’a’ofa mai ha konga ke langa ai ‘e he Pule’anga ha Fale Hufanga ‘o e kainga ki he taimi afaa mo e ngaahi fakatamaki fakanatula. Na’a mau faka’amu e mahu’inga’ia e Hou’eiki he malu mo e hao e kainga he taimi fakatamaki ‘o ‘omai ta’etotongi pe ha konga. Me’a mai e ‘Eiki Nopele ia kuo pau ke totongi lisi ange e fonua ia ki ai!
Ko e feinga eni ma’ae lelei fakalukufua ‘a e kainga, ‘o kau ki ai e kakai ‘o e ngaahi siasi katoa ‘oku kei ‘eke pa’anga mai pe ‘a Lord Ve’ehala.
Kuo hoko a Lord Ve’ehala ko Landlord Ve’ehala!
Ikai ke hounga ki ai e tauhi mo e ‘ofa mo e faifatongia ‘a e kainga ma ‘ana mo e Fale ‘o Ve’ehala mo e teke honau langi. Kae me’a mai ‘o ‘eke pa’anga ‘o hange ha landlord.
Kuo ‘osi mo’oni mo’oni ‘eku fie faifatongia ma’a Landlord Ve’ehala mo hono fale. ‘Osi ‘aupito ‘aupito!
‘Oku ou kole fakamolemole atu ki a Lord Ve’ehala mo hono Fale. ‘Oku ou kole fakamolemole ki he Lo’ihele kotoa pe.
(Kei fai e feinga ki ha lau ‘a Lord Ve’ehala, kā ‘oku te’eki ai ke ma’u – TOT)