Kuo mahino mai ‘e fakatou veipā ‘a Siaosi Vailahi Pohiva pea mo ‘Ikani Taliai ‘i he fili ko ‘eni ‘i Novema. ‘Oku ‘ikai sola ki he tokolahi ‘a e ongo tangatá ni, tautautefito ki he kau poupou ‘o e PTOA.
Na’e feinga ‘a e ongoongó ni ke faka’eke’eke ‘a e ongo tangatá ni. Ka ‘i he taimi ne tuku atu ai e ongoongo ni, ko ‘Ikani Taliai pē na’e ma’u hono faingamālie ke faka’eke’eke. Na’e fakahā ai ‘e ‘Ikani Taliai ko e taumu’a ‘ene filí ke teke ‘a e Temokālatí. Ko ha ngāue mahu’inga ‘eni ne kamata’i mai ‘e ‘Akilisi Pohiva mo ha kau tangata ‘i he kuohilí.
Na’e toe fakahā ‘e ‘Ikani Taliai na’á ne falala kimu’a mo poupou kakato kia Siaosi Pohiva ko e tokotaha totonu kene hoko atu e ngāue mahu’ingá ni. Kā, kuo mahino kiate ia kuo ngali mavahe ‘a Siaosi Pohiva ‘o hē meí he taumu’a ko iá pea ‘okú ne pole ai ki he fatongiá.
‘Oku faka’amu ‘a ‘Ikani Taliai ke hoko ‘ene kau ki he filí ko ha fakamanatu, ‘o ‘ikai ngata pē kia Siaosi Pohiva kae pehē foki ki he toenga ‘o e kau fakafofongá pea mo e kakai ‘o e fonuá. ‘Okú ne faka’amu ke fakamanatu mai e mahu’inga ke muimui’i e hala fononga ‘o e liliu fakapolitikalé koe’uhi kuo ngali ta’omia he tokolahi.
Pea neongo pē ‘e fili ia pe ‘ikai ‘e he Poate Pule ‘o e PTOA ke hoko ko ‘enau kanititeiti, pea neongo pē ‘e fili ia pe ‘ikai ‘e Tongatapu-1 ke hoko ko honau fakafofonga, ka ‘oku mahu’inga ange kiate ia ke fanguna ‘a e fonuá ke tau foki ki hono teke ‘o e Temokālatí.
Na’e toe fakahā foki ‘e ‘Ikani Taliai ‘oku ‘ikai ko ha pole faingofua ‘eni kiate ia kene fehangahangai mo hono kaungāme’a he taimi lahi, ka ko e foha tonu ‘o ‘Akilisi Pohiva. Ka ‘i he taimi tatau ‘e ‘ikai tene lava tuku ke tuenoa ‘a e vāhengá mei hono teke ‘o e Temokālatí ‘i he ‘ene tui kuo ngali hē ‘a Siaosi Pohiva ‘o mama’o mei ai.
Puipuitu’a Nounou
Kuo ‘osi lave’i ‘e he tokolahi ‘a e ngaahi ngāue ‘a e fakafofonga lolotongá, Siaosi Pohiva. Pea ‘i he taimi tatau ‘oku te’eki ongó na mai ha ngaahi tukuaki’i ki ha’ane kai ha pa’anga ‘a e vāhengá, pe fakahoko ha fa’ahinga ‘ulungāanga ta’efe’unga ‘i he vāhengá.
Na’e kau e fakafofongá ‘i hono teke mo poupou’i kimu’a ke fakahoko ha liliu ki he ‘etau sisitemi akó ke toe fakalakalaka ange kimu’a. Pea neongo e ngaahi fakaanga kehekehe, kae fakatatau ki he ngaahi fakamatalá, na’e hā mai e ngaahi fakalakalaka kimu’a he ola ‘o e siví.
‘I he tulituli ‘a e fakafofongá ni ke muimui he ngāue ‘ene tangata’eikí ‘o fakatatau ki he ‘ene mahinó, kuó ne tui ai ‘oku ‘ikai ke kei muiaki ‘e he Poate Pule ‘o e PTOÁ ‘a e vīsoné. Na’á ne toutou fakahā foki kimu’a ‘a ‘ene fa’a kehekehe ‘i ha ngaahi taimi pea mo e Poate Pulé koe’uhi na’e ‘i ai e ngaahi nga’unu mo e laka na’á ne tui ne totonu ke tali ui ai ‘a e Poate Pulé ki he kakaí, ka na’e ‘ikai. Pea ‘i he faai atu ‘o a’u ki ha tu’unga kuó ne tui ai kuo ‘ikai ke kei muimui ‘a e Poate Pulé he vīsone ne tataki ‘e ‘Akilisí.
Ko e anga ia ‘ene tuí pea kuó ne kehekehe ai mo e Poate Pule ‘o e PTOA, ‘a ia ‘oku lolotonga Sea mo tataki mai ‘e he fakafofonga ‘o Tongatapu-2, Semisi Sika.
‘I he mavahe ko ‘eni ‘a Siaosi Pohiva pea meí he malumalu ‘o e Poate Pulé, ‘oku fiema’u leva ‘e he Poate Pulé ha’anau kanititeiti ki Tongatapu-1. Pea kuo tali koau ‘a ‘Ikani Taliai ki he ui ko ‘eni.
‘Oku kei faingamālie pē mo ha ni’ihi kehe kenau pole ki he fatongiá. Pea ko e founga ngāue ‘a e Poate Pulé ‘o e PTOA, ko ‘enau tuku ki he vāhengá kenau ‘omi e Kanititeiti ‘oku nau loto ki ai.
Kaekehe, kuo toe lave’i foki ‘e he tokolahi ‘a e ngaahi ngāue kuo fakahoko ‘e ‘Ikani Taliai ma’ae fonuá ni. ‘I he malumalu ‘o ‘ene tataki ‘o e Kosilio Sipoti (TSC), ne a’usia ai ‘e Tonga ‘a e ola kāfakafa mo fakafiefia he sipotí. ‘Oku kei hokohoko atu pē ‘ene tokoni ke kei pukepuke ‘e Tonga ‘a e tu’unga mā’olunga ‘i he Liikí.
Kuo hā mai e poupou lahi ki hono teke ‘o e liliu faka-Temokālati. ‘Oku ha’u leva heni ki he fehu’i:
Ko hai ‘e faingamālie ange kene fakafofonga’i e Vāhengá?
Ko e fili fakamuimui foki ‘a e vāhengá ni na’e fu’u vāofi ‘aupito ‘i hono ikuna ‘e Siaosi Pohiva ‘aki e fo’i fili pē ‘e 16 meia Netatua Pelesikoti Taufatofua (RIP). Pea neongo na’e kaukaua hono kemipeini’i ‘o Netatuá, ka na’e mahino ‘a e kei tokolahi ange e kau poupou PTOA ‘i he vāhengá ni.
‘Oku mahu’inga ai hono tālanga’i e kau poupou PTOA ‘o e vāhengá koe’uhi ko kinautolu ‘oku tokolahitaha he vāhengá. Neongo hono taku ko e kolo ‘Eiki ‘eni, pea neongo hono fakaanga’i ai e kau poupou PTOA ‘o pehē ko ‘enau toki omi mei motu, ka ‘oku hanga ‘e he ola ‘o e filí ‘o toutou tala mai ko e kau poupou PTOA ‘oku tokolahitaha he vāhengá ni.
Kaekehe, ‘oku makehe e fili ‘o e ta’ú ni he ko Siaosi Pohiva pea mo ‘Ikani Taliai, ‘e ala fakalea pē heni, neongo ‘oku kehekehe ‘ena tuí ka ‘oku vakai atu e tokolahi ‘okú na fakatou teke loua ‘a e Temokālatí ‘o hangē ko ia na’e fakahoko ‘e ‘Akilisí. Pea ‘i he tu’unga ko ia, kuopau ke fili e kau poupou PTOA ‘o e vāhengá ‘i ha taha ‘o kinaua.
‘E toki mahino meí he olá ‘a e tokotaha ‘oku tui ‘a Tongatapu-1 kene hoko atu e ngāue na’e fakahoko ‘e ‘Akilisi. Ka ko e anga pē ‘eni e sio tau’atāina mei tu’a:
1) ‘I he kei mālohi ‘etau feohi ‘i he nofo ‘a kāingá, ‘e aafe ngofua ange ai e tokolahi kenau fili ‘ia Siaosi Pohiva koe’uhi ko e foha tonu ‘eni ‘o ‘Akilisí. Neongo ‘oku ‘ikai ko ha me’a fakafāmili ‘eni, ka koe’uhi ko e kei mālohi ange hono fusi faka-e-ongo kitautolu ‘e he fa’unga nofo ‘a kāingá, ‘oku ongo ngofua ange ki he tokolahi kenau fili he fohá ke hoko atu e ngāue ‘ene tangata’eikí. ‘I he ‘uhingá ni, ‘oku malava ke tokolahi e kau poupou PTOA tenau kei fili pē ‘ia Siaosi Pohiva.
2) ‘I he taimi tatau foki, ‘e malava ke sio ‘a e tokolahi ki he mavahe ko ‘eni ‘a Siaosi Pohiva pea meí he Poate PTOA na’e sea mo tataki ‘e he ‘ene tangata’eikí. Ko e angamaheni ‘i he ngaahi to’u fili kehekehe mai kimu’a, ko ‘ene mavahe pē ha taha meí he PTOA, pea ‘oku mole meiate ia ‘a e fili ‘o e kau poupou PTOA. Pea kuo mavahe mei ai ‘a Siaosi ‘o ne toe fakahā foki kimu’a ‘a e ‘ikai tene toe tui ki he tataki ‘a Semisi Siká, ka ko Semisi Sika ne falala ki ai ‘a ‘Akilisi ke hoko atu e tatakí. Pea ‘i he hūmai ko ‘eni ‘a ‘Ikani Taliai, ‘o kapau tene hoko ai pē ko e kanititeiti ‘e fili ‘e he Poate Pulé, pea ‘e hā mai leva ko ‘Ikani Taliai ia ‘oku kanititeiti meí he paati ne ngāue māteaki mei ai ‘a ‘Akilisí. ‘I he taimi tatau ‘e toe hā mai ai ko ‘Ikani Taliai ‘oku muimui ki he tataki ‘a e Sea ne falala ki ai ‘a ‘Akilisí. ‘I he ‘uhingá ni, ‘e malava ke tokolahi e kau poupou PTOA ‘o e vāhengá tenau fili ‘ia ‘Ikani Taliai.
3) ‘I he taimi ne mavahe ai ‘a Siaosi Pohiva pea meí he malumalu ‘o e Poate Pulé, na’e poupou’i ai ia ‘e he tokolahi. Ko e kakai ‘eni kuo toutou fakahā ‘e Siaosi Pohiva ‘o pehē kuó ne mavahe meí he Poate Pulé ‘o foki ki he kakaí. ‘Oku ‘uhinga ‘ení kuo ‘osi ‘i ai e kau poupou PTOA kuo ‘ikai tenau toe falala ki he Poate Pule ‘o e PTOA. Kuo nau poupoua e vaa’ihala kuo tofa ‘e Siaosi Pohiva. ‘Oku te’eki mahino he taimi ni pē ko hai fua he kau poupou PTOA ‘o e vāhengá kuo nau poupoua e mavahe ‘a Siaosi Pohiva. Mahalo pē na ko ha ki’i toko si’i, mahalo pē ko ha fu’u tokolahi, pea mahalo pē kuo nau mavahe fakataha kotoa mo Siaosi Pohiva. ‘Oku mahino pē ‘e ‘ikai tena fakatou ikuna.
Ko e founga ke ala ikuna ai ha taha ‘iate kinauá ko ha holomui ha tokotaha. Pea kapau ‘e ‘ikai ha taha ‘e holomui, pea ‘e fiema’u ke mātu’aki fili kotoa (pe tokolahitaha) e kau poupou PTOA ‘i ha taha ‘iate kinaua. He ‘o kapau tena vahevahe lelei he kau poupou PTOA ‘o e vāhengá, pea tena iku ‘ulungia fakatou’osi. ‘I he ‘uhingá ni, ‘e lahi ange leva e faingamālie ‘o ha kanititeiti kehe kene ikuna ‘a e filí. ‘Oku kei manatu e tokolahi ki he fili fakamuimuí ‘i hono ikuna ‘aki pē ‘e Siaosi Pohiva e fo’i fili ‘e 16. Pea kapau ‘e ma’u heni ‘e ‘Ikani Taliai ha fo’i fili pē ‘e 17, neongo ‘e ‘ulungia heni ‘a ‘Ikani Taliai, ka kuo tu’ulaveangofua ai mo Siaosi Pohiva ke ‘ulungia ki ha kanititeiti kehe.
‘Oku hoko ai heni ‘a ‘Ikani Taliai ko ha tūkia’anga ki he feinga ‘a Siaosi Pohiva. Pea neongo ‘o kapau ‘oku ‘ikai ko e taumu’a ‘eni ‘a ‘Ikani Taliaí, ka ko e hala fononga ia ‘o e Temokālatí ‘i he fili tau’atāina ‘a e kakaí.
‘Oku ‘oatu e talamonū ki he ongo tangatá ni pea ‘e hokohoko atu ‘a e ongoongó ni ‘i hono muimui’i e fili ‘a Tongatapu-1. ‘E toe fakahoko foki mo ha vakai ki he ngaahi vāhenga fili kehé pea tuku atu mo hono ‘analaiso ke toki fakamaautuku mo fakamā’opo’opo ‘e he kakai ‘o e fonuá.
