Nuku’alofa: Falaite 9 Siulai. ‘Oku ‘ikai sola ki he tokolahi ‘a hono fakahalaia’i ‘e he Fakamaau Lahi Justice Cooper ‘a e ‘Eiki Minisitā mālōlō ko ‘Etuate Lavulavu pea mo hono hoá, ka ko e ‘Eiki Minisitā lolotonga, Akosita Lavulavu.
Na’e tautea’i ai kinaua ki he tautea ngāue popula ki he ta’u ‘e 6 mo e 5. Kā kimu’a ke fakahoko ‘e he ‘Eiki Fakamaau Lahí ‘a ‘ene tala tu’utu’uni ki hona tauteá, ne tomu’a fakahā ‘e he Palēmiá, Rev. Dr. Pohiva Tui’onetoa, ‘e ‘ikai tene fai ha me’a ki he Minisitā koe’uhi ‘e fakahoko e tangi ki he Fakamaau’anga Tangí.
Ko e tangí ni ‘e fakafofonga’i fakalao ai ‘e Clive Edwards ‘a ‘Etuate Lavulavu kae fakafofonga’i ‘e William Edwards ‘a Akosita Lavulavu. Pea kuo ma’u ha fakamatala kuo ‘osi faile ‘a e tangi ko ‘ení.
Pea na’e fakahoko leva ‘a e ngāue ‘a e ongo loeá ni ki hono kole ki he Fakamaau’anga ke malu’i-kitu’a (bail) mai ‘a ‘Etuate pea mo ‘Akosita ‘o talitali ai ki hano fakahoko ko ia ‘a e hopo tangi ‘a ia ‘oku fakaangaanga ki Sepitema 2021, pe ko Ma’asi 2022.
‘O kapau ne ola lelei ‘a e kole ko ‘eni, ne mei malu’i mai kitu’a ‘o tatali ai ki he hopo tangí. Kae fakatatau ki he ngaahi fakamatala falala’anga kuo ma’u ‘e he ongoongó ni, ne ‘ikai tali ‘a e kole ko ‘ení ‘e Tu’i Fakamaau Lahi Whitten, pea ne fakahā ‘i he pongipongi Falaité ‘I Nuku’alofa, kuo ‘ikai ke tali ‘a e kole malu’í.
Kuopau leva ke ‘ave ‘a e ongo Lavulavú ki Hu’atolitoli ke na fakatatali ai ‘a ‘ena tangi ki he tu’utu’uni ‘a Fakamaau Lahi Cooper, ‘oku na halaia, pea mo hona tautea’í.
Ko e anga leva e fifili: ‘O kapau na’e tali e kole ko ‘eni, ko e hā nai e me’a na’e mei ala hoko? Ne mei hoko nai ‘eni ko ha faingamālie ‘o e ongo faka’iloá kena fakahoko ai ha toe hia fo’ou? ‘O kapau ko ha me’a ‘ena na’e mei ala hoko, pea ‘e ‘ikai ke fai ai ha ofo.
Ka ko e me’a ‘oku faka’ohovale ki he tokolahi ko e loea na’á ne mei fakafaingamālie’i ‘eni ke hoko.
Toe ‘aofi pē tama fakafepaki faihalá ‘a e faihala na’a ne pole ke fakafepaki’í
‘I he vakai ki he hopo ‘a e ongomātu’a Lavulavú, ‘oku hangē ha ki’i fafangu kuo taa’i mai pea ‘okú ne ofongi ai e ngaahi me’a lahi ‘i he fakakaukaú ‘o hangē ko ‘eni:
1) Hangē ko ia kuo fakahā, ko Clive Edwards kuó ne hoko ko e fakafofonga lao (pe loea) ma’a ‘Etuate Lavulavú. Ko Clive Edwards foki ‘oku ‘ikai sola ki he tokolahi ‘a ‘ene tu’u mālohi meí he Komiti ne ‘iloa ko e Komiti Fakafonua Fakafepaki Faihala (KFFF).
Na’e tuku ki he Komití ni ‘a e falala mo e faka’apa’apa ‘a e tokolahi ki hono tau’i mo fakafepaki’i ‘o e faihalá. Pea na’e hoko e taukei fakalao ‘o Clive Edwards ko e taha e ngaahi makatuliki ne sio ki ai e tokolahi ‘e ‘aonga ki hono fakafepaki’i ‘o e faihalá.
Kae neongo hono faka’apa’apa’i e taukei mo e fakahoko fatongia fakalao ‘o Clive Edwards, ka kuo fehu’ia ‘e he tokolahi ‘a e ha’u e tokotaha fakafepaki faihalá ke malu’i fakalao ‘a e faihala kuo fakahala’ia’i meí he Fakamaau’angá Lahí.
2) Ne ‘osi fakahā ‘e he ‘Eiki Fakamaau Lahí ‘a e natula kākā ‘o e faka’iloa ‘oku toki fakafofonga’i ko ‘eni ‘e Clive Edwards. Ne a’u ki hono fakahā ‘e he ‘Eiki Fakamaau Lahí ‘a e tomu’a femahino’aki ‘a e faka’iloá mo ‘ene fakamo’oní ke fakamo’oni loi ‘o takihala’i e Fakamaau’angá.
‘E ‘ilo ‘e he tokolahi ko e hia mo ‘eni e taha ‘o makehe ia meí he hia na’e lolotonga hopo’i. Pea kapau kuo ‘osi fakahoko ‘eni ‘e he faka’iloa ‘oku toki fakafofonga’i ‘e Clive Edwards, tene ala toe fakahoko e me’a tatau ‘o kapau ‘e ma’u hano faingamālie ke malu’i ia kitu’a, tautautefito ki he hanga atu ki he ‘ene hopo tangi.
Pea kapau leva ko Clive Edwards ‘okú ne loea’i ke malu’i kitu’a ha fa’ahinga faka’iloa pehē ke fai ha hopo tangi, ‘e ala fehu’ia ‘eni ‘o anga pehē ni: Ko hono faka’ai’ai (pe fakatupulaki) nai ‘eni e faingamālie ‘o e faihalá ke fakautuutu?
Mole ke mama’o na’a pehē kuo fai hono tukuaki’i ‘o Clive Edwards ki hono fakahoko fakahangatonu ‘o e faihalá. Kā, ‘o kapau kuo hoko e faifatongia ‘o e tama fakafepaki faihalá ke toe lahi ange ai e faingamālie ke ala fakahoko e faihalá, pea ‘e fakanatula ke fehu’ia ‘eni ‘e he kakai ‘o e fonuá.
‘Oku meimei hangē ‘eni ko e fanga ki’i falekoloa ‘oku fakapipiki mai ai e ki’i tohi meí he Potungāue Mo’uí ‘o pehē ‘oku tāmate ‘a e ifi tapaká. ‘Oku mahino ‘aupito e ki’i fekaú ni pea mo hono taumu’a, ka ‘oku ‘ikai ke kāinga lelei ia mo ha falekoloa ‘oku lolotonga fakatau mai ai e tapaká. Neongo ‘oku ‘ikai hanga ‘e he falekoloá ‘o tutu mai ha fo’i tapaka ‘o fakaifi ‘aki ha taha, ka ‘oku hoko ‘ene pisinisí ke faka’ai’ai e faingamālie ke fakautuutu e ifi tapaká.
‘O kapau ‘oku tau tui ki hono ta’ofi e ifi tapaká, pea ta’ofi ‘etau fakatau atu e tapaka. ‘I he fakakaukau tatau, ‘o kapau ‘oku tau tui ki hono fakafepaki’i e faihalá, pea ta’ofi hono ‘aofi fakalao holo e faihalá. Kaekehe kuo ‘ikai tali ‘a e kole ke malu’-kitu’á. ‘Oku ‘i ai leva mo e tafa’aki mahu’inga ‘e taha ke fai ki ai e sio. ‘O kapau na’e fuluka e feinga malu’i-kitu’á, ne ma’u heni e faingamālie ke kei ‘i tu’a pē ‘a e Minisitā mei Hu’atolitoli. Ka kuo ‘ikai ke tali pea ko e me’a leva ‘eni ‘e hoko.
Fuofua Minisitā ke kei Minisitā mei Hu’atolitoli
Hangē ko ia ‘oku mea’i ‘e he tokolahi, ‘oku ‘ikai ko e angamaheni ‘o ha ‘Eiki Minisitā he Kapineti ‘a ‘Ene ‘Afió ke faka’ilo he Fakamaau’angá ‘o tautea ngāue popula he lolotonga ‘ene kei Minisitaá.
Na’e talu hono fakahoko e ngaahi ui kiate ia ke fakafisi telia na’a a’u ki he tu’ungá ni, pea mo e ‘ikai pē. Na’e fakahoko pea mo e ngaahi ui ki he Palēmiá ke tuku kitu’a ‘ene Minisitaá ni, pea mo e ‘ikai pē.
Kuo a’u mai ‘eni ki he me’a na’e manavasi’i ki ai ‘a e tokolahi. Kuo fokotu’u lēkooti ‘a e Pule’anga ‘oku tataki ‘e Rev. Dr Pohiva Tu’i’onetoa. Kuo tohi’i ai ki he hisitoliá ‘a e hoko ‘ene Minisitaá ko e fuofua Minisitā ke kei Minisitā mei Hu’atolitoli.
Pea ‘oku ‘ikai ngata ‘i he ‘ene kei ma’u e lakanga Minisitā mei Hu’atolitolí, ka ‘oku fehu’ia lahi pe ‘oku kei vahe faka-Minisitā lolotonga ‘ene me’a faka-Minisitā mei Hu’atolitolí. ‘Oku hanga ‘e he me’á ni ‘o fakamaa’i ‘a e Tu’í (tapu moia) koe’uhi ko e Minisitā ‘eni na’á Ne fakanofo ki he ‘Ene Kapinetí.
‘Oku toe hanga ‘e he me’á ni ‘o fakamaa’i ‘a e Palēmiá pea mo ‘ene paati fakapolitikalé koe’uhi ko e ongo mēmipa ‘eni ‘o e paati PAK ‘okú ne taki ai. Kaekehe, ‘oku mahulu atu hono hanga ‘e he me’á ni ‘o fakamaa’i lahi ange ‘a e Pule’angá pea mo e fonuá fakalūkufua koe’uhí ko ‘etau patisetí ‘oku fakapa’anga hono konga lahi meí he ngaahi fonua mulí.
‘I he lolotonga ‘o e ‘ikai ketau lava fua ‘etau ngaahi fakamolé, pea ‘i he lolotonga hono fua mai ‘e he kakai meí he ngaahi fonua muli ‘etau ngaahi fakamolé, ‘oku tau kei ‘ave nai ha pa’anga ke kei vahe ‘a e tokotaha faihia ‘oku lolotonga ngāue popula ‘i Hu’atolitoli ki he ‘ene faihiá?
‘E hokohoko atu e ongoongó ni ki hono muimui’i e kaveingá ni pea tuku atu ke laukonga mo mea’i ‘e he kakai ‘o e fonuá.