Naʻe fakafiefia ‘eku toe foki ki Tonga ‘i he uike kuo ʻosi, ‘o fakataha ai mo e Tama Pilinisi Kalauni Tupoutoʻa ‘Ulukalala mo e ‘Eiki Palēmia ‘Aisake Eke, ‘o u vakai ki he hā sino mai e kaukaua, mālohinga mo e ngaahi talēniti ‘o e kakai Tonga.
‘I he taʻu ‘e tolu kuo ʻosi, naʻa ku palōmesi ai ki ‘Aositelēlia te u fanongo, ako pea te u fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ‘o fakatatau ki he ngaahi kaveinga ngāue mahuʻinga ‘a e Pasifiki.
Pea ko e ngāue ia kuo mau fai, pea ‘oku hoko ko e fakalotolahi kiate au ‘i he vakai ki he ngaahi ngāue kuo tau lavaʻi fakataha – ‘i he fetakinima mo e fāmili ‘i he Pasifiki, ko e ʻuhi ‘oku tau vahevahe ‘a e ‘ōseni mo e kahaʻu.
Ka ko e kahaʻu ko ia ‘oku tuʻu taʻepau, he ‘oku fekuki ‘a e Pasifiki mo e ngaahi pole lalahi, kau ki ai ‘a e feliuliuaki ‘a e ‘ea, fakasiʻisiʻi mai e ngaahi tokoni fakapaʻanga fakamāmani lahi mo e fehuʻia ‘a e tūkunga ‘o e ngaahi tuʻutuʻuni ngāue.
‘E ʻikai te tau lava ‘e kitautolu ‘o veteki fakafoʻituitui ‘a e ngaahi palopalema ni. ‘Oku fai leva ‘a e fefalalaʻaki ke poupou ki he tupulaki mo e ngaahi fakaʻamu hotau kakai ‘a ia ‘oku nau kau ki he fāmili ‘o e Pasifiki.
‘I he vakai ki hono fakasiʻisiʻi fakamāmani lahi mai ‘a e ngaahi tokoni fakapaʻanga, kuo pau leva ke mau fakamahuʻingaʻi ‘emau tokoni fakalakalaka ‘aki ‘a e seniti ‘e 75 mei he pa’anga ‘Aositelēlia kotoa pē ‘oku tokoni mo poupou ki he fakalakalaka hotau feituʻu Pasifiki. Kuo mau hokohoko langa ngāue ‘i homau tuʻunga ko e hoa ngāue fakalakalaka lahi taha ‘aki ‘emau hiki hake ‘emau tokoni fakalakalaka ki he lēkooti foʻou, ‘o laka hake ‘i he $2.1 piliona ki he Pasifiki.
‘Oku tau ngāue fakataha ai ke toe lelei ange e fengāueʻaki fakalakalaka fakaʻekonōmika hotau ongo fonua, ke faingofua ai e fefolauʻaki e kakai ‘i hotau ongo fonua he kumi moʻui, ngāue mo ako, pea ki he fakahoko pisinisi mo e takimamata, ‘o lava heni ke toe lahi ange ai ‘a e ngaahi faingamālie maʻae kakai ‘o e Pasifiki ki heʻenau kumi ngāue mo e vakai ki ha ngaahi fili fakaʻekonomika makehe.
‘E hokohoko atu ‘emau tokoni ki hono feʻaveaki e ngaahi koloa mo e sēvesi ‘i he Pasifiki pea ope atu ‘aki ‘emau ‘inivesi ‘i he fefolauʻaki vakapuna, ngaahi taulanga mo e ngaahi ngāue ki he hala puleʻanga mo e pangikee.
‘E hokohoko atu ‘emau hoko ko e hoa ngāue falalaʻanga mo fakaongo ki he ngaahi kaveinga mahuʻinga ‘i he Pasifiki, ke ‘omi e poupou lelei ki he tafaʻaki ki he ngaahi ngāue lalahi, ngāue ‘a e kakai, ngāue fakapangikē mo e tokoni fakapatiseti. Ko e ʻuhinga eni, ʻi he ʻaʻahi mai ko eni ki Tonga ni, naʻe tuku atu ai ʻa e fanongonongo ʻe tolu ʻo hōhoa tatau mo ʻemau ngaahi tukupaa.
Naʻa ku fakaongo atu ai ‘a e tokoni AUD$50 miliona ki he hoko atu ‘a e Polokalama Tonga-Australia Support Platform (TASP) mo e Tonga Health Systems Support Program (THSSP) ke toe fakaivia e ngaahi ngāue ki he pule lelei, ngaahi sēvesi ki he moʻui lelei, ngaahi ako maʻolunga ange mo e kau kātoa maʻae kakai faingatāʻia mo e potupotu tatau e ngaahi faingamālie maʻae tangata mo e fefine ‘i Tonga ni.
Naʻe toe tānaki atu mo e $5 miliona ki he tokoni fakapatiseti ki Tonga ni, ‘a ia ‘oku mahino kiate au ‘e ngaueʻaki ‘e he pule’anga Tonga ki hono fakalelei ‘a e ngaahi kiliniki he ngaahi ‘otu motu kotoa ‘o Tonga ni.
Ko hono aofangatuku, kuo tukupā atu ‘a e $1 miliona ‘i he taʻu ‘e ua ka hoko ke fakalahi e ngaahi sino paʻanga tokoni ki he ngaahi tukui kolo ke poupou ki he kau taki mo e ngaahi kaveinga mahuʻinga ‘a e kominiutii.
Ko e hoa ngāue falalaʻanga ‘i he ngaahi kaveinga fefakatauʻaki – Kuo taʻu eni ‘e 40 ‘a e ‘ikai tukuhau e hū koloa atu ki ‘Aositelēlia ke tokoni ki he tupulaki ‘a e Pasifiki. Pea ‘e ʻikai liliu eni.
‘I he ʻetau kau fakataha kuo tau fatu ai ha fāmili Pasifiki kaukaua – ‘o ngāue mo e ngaahi kautaha Pasifiki ki he ngaahi solovaʻanga ‘oku tataki fakaPasifiki, pea ngāue fakataha ki hono fatu e ngaahi tuʻutuʻuni ngāue ‘oku tataki fakaPasifiki, ‘i he mateuteu ki he ngaahi fakatamaki fakaenatula mo e ngāue fakakautau, ‘o malava ai ke fengāueʻaki e fāmili Pasifiki ki he malu e nofo, ‘o lava ke maʻumaʻuluta ange ai mo maluʻi ‘etau tauʻatāina.
‘E hokohoko atu ‘emau ‘inivesi ‘i he ngaahi solovaʻanga fakalotofonua ki he ngaahi pole ki he malu e nofo hangē ko e moʻui mo e nofo e ngaahi tukui kolo, ngaahi hia ‘i hono ngaueʻaki ‘a e ‘initaneti, ngāue halaʻaki e mafai mo e malu hotau potu tahi.
‘Oku ‘ikai ha toe tafaʻaki ‘e toe mahuʻinga ange ai eni ka ko e feliuliuaki e ‘ea. Ke maluʻi ‘a e ‘ōseni ko eni ‘oku tau ui ko hotau ‘api, ‘o toe fakaivia ai ‘e ‘Aositelēlia ‘emau ngaahi tukupā ki hono fakasiʻisiʻi hono tukuange ‘a e ngaahi kasa kona ki he ‘ea, ‘o hangē pe ko ‘emau tukupā ke fakahoko. ‘E taukapo ‘a ‘Aositelēlia mo kimoutolu ke mahino ki he ngaahi fonua lalahi ‘oku lahi ‘enau tukuange ‘a e kasa kona ki he ‘ea ‘a e mafatukituki ‘o e kaveinga ni.
‘Oku mau fononga atu eni ki hono tuku atu ‘a e $3 piliona he taʻu ni ki he fakapaʻanga e ngāue ki he feliuliuaki e ‘ea pea ‘oku mau poupou ki he ngaahi solovaʻanga ‘a e Pasifiki ki he ngāue ni ‘aki ‘emau ‘inivesi ki he Kautaha Matuʻuaki ‘a e Pasifiki (PRF), ‘a ia ‘oku taki ‘e he Pasifiki pea fakalele ‘e he Pasifiki ke fakahoko e ngāue ki hono fakapaʻanga fakahangatonu ‘a e ngaahi ngāue ki he feliuliuaki e ‘ea maʻae ngaahi komuinitii.
‘Oku mau laveʻi ‘e ʻikai lava ‘e ha fonua ‘o tuʻu tokotaha ke aʻusia ‘a e kahaʻu ‘oku tau fiemaʻu. ‘Oku tau kaukaua ange ‘i heʻetau tuʻu fakataha. Ko e ‘uhinga ia ‘oku mau ngāue vāofi ai mo hotau ngaahi kupu fekauʻaki fakafeituʻu ke tokoni ke faaitaha hotau fāmili Pasifiki, pea ‘e hokohoko atu ‘emau hoko ko e hoa ngāue falalaʻanga, ‘o ngāue ‘i he founga fakaPasifiki ke poupou ki he feituʻu ‘oku melino, maʻumaʻuluta pea koloaʻia.
Fakamālō atu ki he kakai mo e puleʻanga ‘o Tonga ‘i hoʻomou talitali māfana mo vahevahe mai hoʻomou ‘ulungaanga fakafonua – naʻe mālie ‘aupito ‘a e ifi palasa mo e hiva ‘a e fānau ako Toloa pea ‘e toka fuoloa ia ‘i homau mafu. Ko ‘etau fengāueʻaki falalaʻanga, ‘a ‘etau kaungāmeʻa falalaʻangá, ‘oku hulu atu ia ko e talanoa fisifisimuʻa ki hotau feituʻu Pasifiki ki hono tali ‘etau hisitōlia, fakaʻapaʻapaʻi e tauʻatāina, mo e ngaahi faingamālie.
Mei he Minisitā Ki Muli ‘a ‘Aositelēlia, Penny Wong
