Kuo tālanga’i lahi foki ‘i he tēniti ‘o e PTOA ‘a ‘enau fakafofonga ko Paula Piveni Piukala fekau’aki pea mo ‘ene ngaahi fakafeangai, fakatou’osi ‘i loto pea mo tu’a Fale Alea. ‘I he ngaahi uike kuo tau sītu’a ki aí, na’e hā ai e fakafofonga ‘o Tongatapu-7 ‘i ha faka’eke’eke ‘o ne tuku mai ai e fakakaukau ke fili ‘e he ‘Ene ‘Afió e kau Fakafofonga Nōpele ki Fale Aleá.
Ko e tūkunga lolotongá, hangē ko ia ‘oku lave’i ‘e he tokolahi, ‘oku fili mai kinautolu ‘e he kau Nōpelé ki Fale Alea ko ‘enau kau fakafofonga. Kae fakatatau ki he fakafofonga ‘o Tongatapu-7, ‘e lelei ange ke fili mai kinautolu ‘e he Tu’í ki Fale Alea.
Ko e hā nai ha ngaahi ‘uhinga lelei ‘e ala fakatonua ‘aki e fokotu’u fakakaukau ‘a Tongatapu-7?
Pea ko e hā nai ha ngaahi matavaivai, pe palopalema ‘e ala hoko makatu’unga meí ha hoko ‘o mo’oni ‘ene fokotu’u?
‘Oku kei manatu lelei ‘a e tokolahi ki he pule’anga ne tataki ‘e Tu’i’onetoá ‘a ia ne fokotu’u ‘enau kautaha tanuhala. Ko e silini na’e fakalele ‘akí na’e nō meí he Pangikē fakalakalaká. Kuo nau ‘alu atu kinautolu mo ‘enau fu’u ma’anga ngako. Hoko mai ‘eni e pule’anga ‘oku tataki ‘e Hu’akavameilikú mo ‘enau kautaha vakapuna ‘o nō he pa’anga mālōlō (pe retirement) ‘i he RFB. ‘I he ‘osi honau taimí, ‘e ‘ikai fai ha ofo ‘o kapau tenau mavahe atu kinautolu mo ‘enau fu’u kane ngako.
Fakatou’osi e ongo pule’angá ni ‘oku ‘i loto ai e kau fakafofonga ‘o e Hou’eiki Nōpele, ‘oku taku ko e ‘aofivala ‘o ‘Ene ‘Afió. Ko hono fakalea ‘e tahá, na’e poupou’i ‘e he Hou’eiki Nōpele ‘a e ngaahi fokotu’utu’u e ongo pule’angá ni. ‘O kapau leva ‘e tukuaki’i e ongo pule’angá ni ki hono pā’usi’i (corruption) e falala mo e pa’anga ‘a e kakaí, ‘e malava ke toe ui ia ko hono fakafaingofua’i ‘e he Hou’eiki Nōpelé ‘a e faihalá ke hoko.
Ko e poiní leva ‘eni, ‘o kapau ‘e ‘oange ma’u pē ‘e he pule’anga ‘o e ‘ahó ha fu’u ma’anga ngako ‘a e kau Nōpelé ka nau tu’u fakataha, ‘e faingofua ange ai hono fakahoko e faihalá ‘e ha fa’ahinga pule’anga ‘i he kaha’ú.
‘Oku hū mai leva e fokotu’u fakakaukau ‘a Tongatapu-7 ‘o hangē ha solova’anga ‘o e palopalema ko ia kuo tau ‘osi mamata tonu ki ai. Tokua ke fakafoki hono fili e kau fakafofonga Nōpelé ke fakahoko mai ‘e he ‘Ene ‘Afió. Tokua ‘e malava heni ke ta’ota’ofi ai e kau Nōpelé meí ha’anau kau atu, pe poupou’i ha faihala ‘a ha Pule’anga koe’uhí tokua tenau tokanga ange ai ke ta’ota’ofi e faihalá telia na’a ‘ikai toe fili kinautolu ki Fale Alea ‘e he Tu’í.
Ngaahi Poini ‘o e Tālangá
1) ‘Oku ‘omi ai heni e sino ‘o e Tu’í ke hoko ko e me’afua ‘o e Pule Leleí. ‘Oku ‘i ai e faka’apa’apa lahi ki he fakakaukaú ‘o kapau ko hono ‘elitó ke tau’i e faihalá. Ka ‘e fakafalala leva e pule leleí ‘i he sino pe ‘o e tokotaha. Kuo ‘osi fakamo’oni’i ‘e he hisitōlia ‘a e palopalema ‘o e fakakaukau ko iá pea ko e ‘uhinga ia ne nga’unu ai e ngaahi fonua lahi ‘o ‘ikai toe Pule’anga faka-Tu’i pe faka-Emipola.
2) ‘Oku ‘ikai fai ha tui tatau moe fakafofonga ‘o Tongatapu-7 ki hono fokotu’u ‘a ‘Ene ‘Afió ko e me’afua ‘o e Pule Leleí (‘i he fekau’aki mo e kau Fakafofonga Nōpelé). Ko e ngaahi me’a ‘eni ne ‘osi hoko:
i) Ne faingofua pe ki he ‘Ene ‘Afió ke veteki e Fale Aleá pea ‘ikai tuku mai ha ‘uhinga ki ai.
ii) Ne toe faingofua pe ke to’o ‘a ‘ene falalá mo hono finangaló meí ha Minisitā ‘i he Kapineti.
iii) Ne faingofua pe ki he ‘Ene ‘Afió ke to’o e laine Nōpele ‘o e hingoa Fielakepá mei hono laine tukufakaholo totonu ‘o e ‘eá (heir) ‘a ia ne tu’utu’uni ‘e he Fakamaau’anga, ‘o hoko atu he laine ‘e taha
‘I he ngaahi me’á ni kae pehē ki hono ngaahi mafai kotoa ‘i he Konisitūtoné, ‘oku hā mai ai e mafai ‘o e Haú. Pea ngalingali ‘e faingofua pe kiate ia kene to’o e hingoa Nōpelé meí he kau fakafofonga Nōpele ‘oku nau fakaai mo fakafaingofua’i ha faihala ‘a ha Kapineti.
Kapau ‘oku tui e fakafofonga Tongatapu-7 ‘e toki tuku ‘e he Tu’í ha Nōpele kitu’a mei Fale Alea ‘o kapau tene fili kinautolu, ‘oku lolotonga lava pe ‘e he ‘Ene ‘Afió ‘o fakahoko ia ‘o kapau tene to’o ‘ene falalá mo hono finangaló meí ha Nōpele ‘o fakanofo e hingoá ki ha taha kehe. Kae talu meí he 2010, ne ‘ikai ke hoko ia.
Ne tatau pe ia mo e taimi ne Palēmia ai e ni’ihi kehekehe kimu’a he 2010. Ne mei faingofua pe ki he ngaahi La’ā kuo ungafonuá ke tuku kitu’a e kau Minisitā he ngaahi kuonga ko ia ‘a ia ne lāunga ai e kakaí. Ka na’e ‘ikai ke hoko mo ia. ‘Oku angafēfē hono fakapapau’i ‘e he fakafofonga Tongatapu-7 ‘e toki hoko ia kapau ‘e fili ‘e he Tu’í e kau Nōpele ki Fale Alea? ‘Oku hangē ‘eni ha fo’i fokotu’u ‘oku nofo pe he funga ‘eá, ‘o ‘ikai hano tu’u’anga, pe makatu’unga.
3) Kapau ‘oku kei fiema’u ‘a ‘Ene ‘Afió ke hoko ko e fakataulama (check and balance) ki he pule lelei, kene sivisivi’i mai e kau Nōpelé meí ha’anau kau ‘i ha faihala ‘a ha Kapineti, pea tā ‘oku lelei ke fakafoki moe fili ‘o e Palēmiá (kae pehē ki he kotoa e kau Minisitā ‘o e Kapinetí) ke fili kotoa ‘e he ‘Ene ‘Afió. ‘O kapau ‘e faihala ha Palēmia (pe ko e Kapineti), ‘e tuku kinautolu kitu’a ‘e he Tu’í.
Kae mahalo ‘oku mea’i lelei pe ‘e he fakafofonga ‘o Tongatapu-7 ne tau ‘osi fononga mai he foungá ni ‘i he ngaahi ta’u lahi pea na’e ‘ikai ke mo’oni. Ne lahi e ngaahi laulea ai he kuohilí pea ko e ngaahi tukuaki’í kotoa ne ‘ave ia ki he Tu’í he ko ia na’á ne fili mai e kakai he ngaahi Pule’anga ko iá.
Ko e taha ia e ngaahi makatu’unga ‘o e teke faka-Temokālatí, pea tukuange mai ‘e he ‘Ene ‘Afió ‘a e ngaahi mafai ko ia ki he kakaí, ke fakahoko e taliuí ki he kakaí, ke fakahoko ‘e he kakaí ‘a e fakataulama ma’ae pule leleí.
‘I he laumālie tatau, ‘o kapau ‘oku kei tui mo’oni e fakafofonga ‘o Tongatapu-7 ki he Temokālati na’á ne fa’a malanga’í, te ne poupou’i ange ha fokotu’u ke fili ‘e he kakaí moe kau fakafofonga Nōpele ki Fale Alea. Ko ‘ene fakalakalaka ia kimu’a ‘a Fale Alea ‘i he Temokālatí pea hoatatau mo ‘ene ngaahi malanga kemipeini na’e fakahoko ke hū ki Fale Alea.
Ka ko e fokotu’u kuó ne fakahokó, ‘okú ne fakafoki mai ai e Tu’í ke toe kau ‘i he ta’omā pea ‘oku ‘ikai ngata he fepaki ‘eni moe Temokālati na’á ne kemipeini ‘akí, ka ‘e malava ke toe holomui ai ‘a Tonga meí he fakalakalaka faka-Temokālati kuo tau ‘osi a’usiá.
Fakama’opo’opo
‘Oku fai e vakai atu ki he fu’u kau poupou ‘oku taku ko e poupou Temokālati, ka kuo nau poupou’i e fokotu’u ‘a Tongatapu-7. Ko e kakai tatau pe ‘eni na’a nau tangi ke fakatau’atāina’i kinautolu meí a Feló. Kuo nau vēlahia he toafá pea nau poupou ke toe foki ki ‘Isipite ki he kau’i koané. Mahalo na ko ha faka’ilonga ‘eni hono fiema’u ha Siosiua mo ha Kelepi kene fakaa’u e fononga ‘o e Temokālatí ki he kauvai ‘o e hu’akau moe honé. Ka ko e anga pe sio tau’atāina atu, mālō ‘etau lava.