‘Oku tātātaha ke ‘i ai ha lea ia ‘a e Palemia, Rev. Dr. Pohiva Tu’i’onetoa, ta’etene fakahoa ia mo e Palemia kuo pekiá, ‘Akilisi Pohiva. Pe ko ‘ene lea he letió, televisoné, fakataha’anga lahi, pe fakamatala ha me’a ki he kau faiongoongó, ko e me’a tatau aipē.
“’Oku ou saiange au he Palemia kimu’a, pea ko hoku Pule’angá ‘oku saiange ia he Pule’anga kimu’á,” ko ‘ene toutou leá mai ia.
Kuopau pē ke ne fakafehoanaki ia mo e Palemia kimu’á, pea kuopau pe ke ne fakafehoanaki ‘a hono Pule’angá mo e Pule’anga kimu’á.
Kā, ko e me’a koee ‘oku fakalolomá he kuo ‘osi pekia ‘a e tangata’eiki Palemia ia kimu’á. ‘Oku ‘ikai lava ia ke ne toe tali mai ‘a e ngaahi fakahoa ‘a e Palemia ko ‘ení, mo ‘ene ngaahi tukuaki ‘oku fai ki ai he taimi kotoa pē ‘oku ne lea ai.
Ko ia ‘oku ‘i ai e fatongia ke fai ha ngāue ki he me’a kuo toutou pole mai ki ai ‘a Palemia Tu’i’onetoá, pea ‘oku fai ‘a e fakafehoanaki ko ‘eni he laumālie tau’atāina mei ha kau ki ha fa’ahi fakapolitikale.
Kuopau ke kamata mei he ‘ulungaangá mo e to’onga mo’uí
Ko e me’a ‘eni koee ‘oku ui ‘e he kau palangí ko e “character check” – ko e vakai ki he ‘ulungaangá mo e to’onga mo’uí.
He ‘ikai lava ke fai hano sivisivi’i ha ngāue ‘o ha taki ta’e’uluaki fai ha vakai ki hono ‘ulungaanga pe to’onga mo’ui. Ko e fakava’e ki ha ngāue pe ko ha mo’ui ‘a ha taha ko hono ‘ulungaangá mo e to’onga mo’ui.
Ko e tefoto’i ‘ulunganga mo e to’onga mo’ui ‘a ha taha ‘oku tafe mei ai ‘a e ngaahi ngāue mo e ngaahi me’a kehekehe ‘oku fai ‘e he tokotaha ko ia ‘i he’ene mo’uí.
‘Oku ‘uhinga pe ‘a e lava ke fai ha sivisivi’i mo vakai ki he me’a ko ‘ení he ko e ongo tangata ‘oku fai ki ai ‘a e talanoá, ko e ongo tangata kuo na a’usia lōua ‘a e lakanga taki ‘o e Pule’angá.
‘Ulungaanga fekau’aki mo e kakai fefiné
‘Oku ‘i ai ‘a e ongo tefito’i me’a ‘e ua (2) ‘oku fiema’u ia ke makatu’unga mei ai hono sivi’i ha ‘ulunganga ‘o ha taki. Ko e ongo taki ni, ko e ongo tangata lōua, pea ko ia ko e ‘uluaki me’a ke fai ki ai e sio, ko e ha hona ‘ulungaanga fekau’aki mo e kakai fefine?
Na’e fēfē ‘ena fakafeangai fakavā ‘a tangata mo fefine? Na’e fēfē ‘ena fakafeangai malí, familí, kau ai e tauhi fānaú? Kapau ‘oku ‘i ai ha mele he tafa’aki ko ‘ení, te ne uesia lahi e founga pule pe taki ‘a ha tokotaha.
‘Akilisi Pohiva:
Ko e tangata mo’ui ma’a mo ‘ulungaanga lelei ‘eni fekau’aki mo e kakai fefiné. Na’e mali ‘a ‘Akilisi kia Neomai Tu’itupou mei Kolomotu’a, ko e fefine ia mei he taha e ngaahi famili lalahi ‘o Kolotmotu’á he tafa’aki ‘ene tamaí, pehē ki he’ene fa’é.
‘I he sivisivi’i ‘o e hisitolia ‘o e tangata ni fekau’aki mo e kakai fefiné, hala ha hisitolia pa’usi’i, pe to’onga ta’etotonu fakamolale, pea ‘ikai ha’ane fānau tu’utāmaki.
Tono mali? ‘Ikai! Ko e tangata ‘ofa hono malí, pea pehē pe ‘ene ‘ofa ki he’ene fānau. Kiate ia, ko ‘ene koloa fakae’otua hono famili, pea ko e tangata tauhi famili lelei.
‘I he ta’u lahi ‘o e feohi ofi ‘a ha ni’ihi mo ‘Akilisi, kau ai ‘a e motu’a ni, ‘oku ‘ikai lava ke fai ha tuhu ki ha me’a ‘e ala fai ai hano fakaanga’i na’e ‘i ai ha ‘ulunganga hala ‘o e tangata ni fekau’aki mo e kakai fefiné .
Pohiva Tu’i’onetoa:
‘Oku lahi e fakamo’oni ko e tangata mo’ui fakalielia ‘eni, fekau’aki mo e kakai fefiné. ‘Oku ‘ikai ngata pe he’ene mo’ua he to’onga fakamolale fe’auakí, kae toe ‘i ai e fānau tu’utāmaki lolotonga ‘ene ngāue fakapule’angá mo ha fefine ngāue fakapule’anga.
Ko Tu’i’onetoá na’e mali ia mo Hena Naitoko mei Kolomotu’a. ‘Oku kau ‘a e fāmili ni he famili lahi ‘o Kolomotu’a. Ko Hena foki ko e si’i ia ‘ia Falamoni Naitoko Saulala, kuo pekia, kā na’e mali mo Rev. Dr. Liufau Saulala
‘Oku matu’aki fakalilifu ‘a e vakai atu ki he to’onga mo’ui fakamolale fekau’aki mo e kakai fefiné ‘a Pohiva Tu’i’onetoa, Palemia ‘o Tonga he ‘aho ni.. Pea ‘oku kei tu’u ‘a e tukuaki’i mei ha kakai fefine he ngāue fakapule’angá, ‘a hono ‘eva’i kinautolu ‘e he tokotaha ni ‘i ha folau pe ko ha fakataha’anga lahi, lolotonga ‘ene ‘osi malí.
Tono mali? ‘Io! Ko e tangata ni na’a ne fakamamahi’i hono malí he’ene to’onga fulikivanu mo e kakai fefiné.
Talamai ‘e he Tohitapú: “’Oku ‘ikai ha fe’auaki… te ne ma’u tofi’a ‘i he Pule’anga ‘o e ‘Otuá.” “Ko ia ‘oku fe’auaki ‘oku ‘asi tonu ‘ene angahalá ‘i hono sino ‘o’ona.” (1 Kolinito 6: 9, 18).
Ko e hā leva e fakatauhoa ‘o e ongo taki ni fekau’aki mo e kakai fefiné? ‘Akilisi Pohiva, ma’a mo ta’emele; Pohiva Tu’i’onetoa, ‘uli mo fakalielia.
‘Ulungaanga fekau’aki mo e pa’angá
Ko e me’a hono ua ‘oku fakatefito mei ai ‘a e vakai pe ko hano sivisivi’i ‘o ha taki, ko ‘ene fakafeangai fekau’aki mo e pa’angá.
‘Oku fekau’aki ‘eni mo e tafa’aki ‘o e vaivai ki he pa’angá, tautefito ki he manumanu, kaiha’a, ngāue kākā, mo e hā fua.
‘Oku talamai ‘e he folofolá “ke ‘oua ‘e havala ki he pa’anga ‘uli” pea “ko e ‘ofa ki he pa’angá ko e aka ‘oku tupu mei ai ‘a e ngaahi kovi kotoa pē” (1 Timote 3:8; 1 Timote 6: 10).
‘Oku sai pe pa’angá ia, ka ko e “’ofa ki he pa’anga” pe ko ia ‘oku toe ui ko e “manumanú”, ko e angahala tefito lahi ia ‘oku ne toe fakahūmai ‘a e ngaahi faihala kehekehe, hangē ko e kaiha’a, ngāue kākā, lohiaki’i, mo ngutungutu ua.
Ko e taki ‘i he Pule’angá, kuo pau ke ma’a mo ta’emele he tafa’aki ‘o e pa’angá.
‘Akilisi Pohiva:
Neongo e ta’u lahi ‘a e ngāue ‘a e tokotaha ni ko e fakafofonga Fale Alea, ‘oku ‘ikai ha fa’ahinga talanoa pe tukuaki’i fekau’aki mo e pa’angá. Ko e taha ‘a e ngāue ma’ongo’onga ‘a e tokotaha ni, ko ‘ene feinga ke totonu ‘a e totongi ngāue ‘a e kau Fale Aleá mo e ngāue ‘oku nau faí.
Na’a ne fakaanga’i mo fakafepaki’i ‘a e fa’a fai e ngāue kākā fekau’aki mo e totongi ‘ovataimi ‘a e kau Fale Aleá.
‘I he taimi na’e Palemia aí, ne fiu feinga hono kau fakaangá ke ma’u ha faihala he tafa’aki fakapa’angá, ka na’e ‘ikai. Na’e a’u ia ki he pehē na’a ne fetuku ‘a e naunau (furniture) ‘o e fale nofo’anga fakapule’nga na’a ne nofo ai ‘o ne ngāue fakafo’ituitui’aki mo hono familí. Kā, na’e ‘ikai ha fakamo’oni heni ne ‘i ai ha faihala.
Pea ko e ngaahi poloseki lalahi fakapule’anga, hangē ko e langa ‘o e paaka ‘o Popuá, ‘ikai pe ha fa’ahinga lekooti pe ko ha me’a fekau’aki mo ha’ane ngāue’aki ha pa’anga ma’ana.
‘Oku ‘i ai ‘a e fakamo’oni pau ia ‘o e tangata ni he tafa’aki fakapa’angá: ‘ikai ke ne kākāa’i ha taha he pa’angá, ‘ikai ke ne kaiha’asi ha pa’anga, ‘ikai ke ne ngāuehala’aki ha pa’anga, pe faitu’utu’uni ki ha pa’anga ke ne ma’u ‘e ia pe ko hono familí.
Ko e mo’oní, ne ha’u ‘a ‘Akilisi Pohiva ki he ngāue fakapolitikalé mo e hala’atá, pea ‘i he’ene pekiá, na’a ne ‘alu pe mo e hala’atá, neongo e faingamālie lahi ke ne ala tu’umālie.
‘I he’ene pekiá, na’e kei hala pe mo ha ‘api, koloa fēfē, kā ko e koloa pe ‘a e mo’ui mo e ako ‘a ‘ene fanau, pea mo e ngāue ‘oku nau fai.
Pohiva Tu’i’onetoa:
Ko e tokotaha ngāue ‘eni he ta’u lahi ki he tafa’aki ‘o e pa’angá, ko e ‘Aotita Seniale Fakafonua, pea ko e Minista Pa’anga kimui mai.
Na’e ‘i ai e tukuaki’i ia ki hono fakahū he taimi na’a ne kei ‘Aotita Seniale aí ‘a e pa’anga fakangāue ki he’ene ‘akauni fakafo’ituitui. ‘Oku ‘ikai ko ha founga ngāue lelei ‘eni, pea na’e fai hono fehu’ia. Ko ‘ene talí: “’Oku ‘ikai ha pa’anga ia ‘e mole pe teu ngāue’aki fakafo’ituitui, kā na’e fakahū pe he’eku ‘akauni, ke vave ange ai hono toho ke vahe ‘a e kau ngāue. Kapau na’e fakahū he founga anga mahení, ko e tali loloa ia ki he vahe ‘a e kau ngāué.”
Kā, na’e mahino mei heni ‘a e faingofua ki ha taha ‘Aotita Seniale ke ne fai e me’a koee ‘oku faingofua fakafaingamālié, kae ‘ikai ko e me’a koee ‘oku totonu mo malu ai e founga ngāué.
‘Oku lahi foki e ngaahi tukuaki’i kuo fai ki he Palemia ko ‘eni, tautefito ki he ngaahi faitu’utu’uni fekau’aki mo e tanuhalá, kae’uma’ā e langa falé. Ko e ngaahi tukuaki’i ki he ngaahi fokotu’utu’u hala fekau’aki mo e pa’angá. ‘Oku te’eki ma’u e ngaahi fakamo’oni pau ke lava ai ke ‘ave ki he fakamaau’angá, kā kuo tu’o fiha ‘eni foki e polokalama fakamatala ia ‘a e Palemiá ke faka’ikai’i ha’ane fehalaaki fekau’aki mo e pa’angá.
Kā, ko e tukuaki mamafataha fekau’aki mo e pa’angá, ko e poupou kuikui ‘a e Palemiá fekau’aki mo e hia ne fakahoko ‘e ‘Etuate Lavulavu, ko ‘ene tokotaha fale’i pea Tokoni Sea ki ai he Paati PAK. Pea pehē foki mo e hoa ‘o ‘Etuaté, Akosita Lavulavu, ko e Minisitā he Kapineti, ‘a ia ko e fili ‘a e Palemiá.
‘Oku kei aofaki pē ‘e he Palemiá ‘a hono ongo kaungāme’a faihia ko ‘eni, kuo ‘osi fakahala’ia’i ‘e he Fakamaau’angá ki he hia kākā fekau’aki mo e pa’angá.
‘Ulungaanga fekau’aki mo e tala e mo’oní mo e loí
‘Oku ‘ikai ha toe me’a ia ‘oku hoha’a faka’aho ki ai ‘a e kakai ‘o e fonuá, kā ko e tala pe fakamatala ‘oku ha’u mei he kau taki politikale ‘o e fonuá, pea ‘oku nau talamai ‘a e mo’oní pe ko e koto loi pē ‘enau leá.
‘Akilisi Pohiva:
Ko e ngaahi me’a ne fai ki ai e tukuaki’i ‘o ‘Akilisi Pohiva he taimi na’a ne Palemia aí, ko e pehē na’a ne palomesi e ngaahi me’a te ne fai, pea a’u mai ki he’ene hoko ko e Palemiá, na’e ‘ikai (pe te’eki) ke fai e ngaahi me’a ia ko ia.
Na’e kau heni ‘a e tala ‘e fai e tokanga makehe ki he fakasi’isi’i ‘a e fakamole ‘a e Pule’angá, pea ‘e kamata pe mei he fakamole fakatau me’alele ‘oku fa’a fai anga mahení. Kā, ‘i he 2015 pe, na’e fai ai ha fakatau me’alele fo’ou ia ‘a e Pule’angá ne a’u ki he $2.5 miliona.
Ko e taha pē ‘eni e ngaahi me’a na’e pehē ai ‘e he kau fakaangá, na’e ‘ikai ke mo’oni ai ‘a e me’a ne lea’aki ‘e he Palemia kuo pekiá. Na’e toe kau foki heni mo ‘ene tala fekau’aki mo e totongi ‘o e $130,000 ki he ongo faiongoongo mei he Makasini Forbes, ‘o ne pehē “na’e ikai ke ne ‘ilo ki ai.”
Kā, na’e pehē ‘e ‘Aisake Eke, ko e Minisitā Pa’anga ‘o e ‘aho ko ia, neongo ko ia Minisitā na’a ne fai e totongi ki he ongo faiongoongo Forbes, kā “’oku ‘ikai ha fa’ahinga fou ia ‘o e pa’anga pehē kitu’a ‘e ta’e’ilo ki ai ‘a e Palemiá.”
Pohiva Tu’i’onetoa:
Kapau ‘oku ‘i ai ha Palemia he ta’u ‘e 100 kuohilí ‘e lahitaha hono tukuaki’i ki he lea loí, ‘oku takimu’a ai ‘a Pohiva Tu’i’onetoa.
Kapau ‘e kamata mai pe mei he ‘aho 8 Tisema 2011, na’e pulusi ai ‘e he Taimi ‘o Tongá e fakamatala fekau’aki mo e pehē ‘e he Minisitā ki Muli ‘a Nu’usilá, Murray McCully, ko e fakamatala ‘a Pohiva Tu’i’onetoa ‘o ne pehē kuo mole ‘a e pa’anga tokoni ‘a Nu’usila ki he fakalelei fakapolitikale ‘a Tongá, ‘oku ‘ikai ke mo’oni.
Na’e ‘omai ai ‘e Nu’usila ‘a e ‘Aotita Tau’atāīna ‘o nau sivi, pea mahino ‘oku ‘ikai ke mole ha pa’anga ia. Kae kīkīvoi pe ‘a Tu’i’onetoa na’e mole. Kaekehe, na’e ngalivale heni ‘a Tonga, pea ‘i ai e ui ke kole fakamolemole pe fakafisi. Kā, na’e ‘ikai pē.
‘Oku lahi foki e ngaahi fakamatala loi ‘a Tu’inetoe he taimi ‘oku ne Palemia ai, kae tautefito ki he’ene ngaahi loi fekau’aki mo e kamata ‘o e kautaha vakapuna Lulutai. Na’a ne fai ai ha lau fekau’aki mo ha pailate ‘o ne pehē na’e ‘ikai ke fakanofo ia ko e CEO, lolotonga ko ia ne ‘osi fakanofo ia pea ‘i ai mo ‘ene fakamo’oni tohi ako.
Na’a ne toe pehē ko e tokotaha ko ‘eni ‘oku ‘ikai ke mo’oni ‘ene fakamo’oni akó, pea ‘oatu e tohi fakamo’oni ako mei he ‘Univesiti na’e ako ai, ko e ma’u hono Master, pea a’u ki he ‘aho ni ‘oku te’eki ai pe ke kole fakamolemole ki he tokotaha ko ‘eni, pe fakatonutonu ‘ene lohiaki’i e kakai ‘o Tonga.
‘E laulau peesi e ngaahi fakamo’oni ki he ngaahi lea loi mo fakamatala ta’emo’oni ‘a Tu’i’onetoa, kae ‘ikai pe ha fakatonutonu pe kole fakamolemole. Ko e tokotaha Palemia loilahitaha ‘eni he hisitolia ‘o e kau Palemiá.
‘Ulungaanga kākā mo lavaki’i
‘E faka’osi atu pe ‘aki ‘a e vakai ki he ‘ulungaanga lavaki’i mo ngaue kākā, he ko e me’a foki ‘eni ‘oku anga maheni hono fai ‘e he kau taki Politikalé.
‘Akilisi Pohiva:
‘Oku ‘i ai ha ngaahi tukuaki’i ‘o ‘Akilisi Pohiva fekau’aki mo e pehē na’a ne kākā ‘i ha’ane talaanga ki ha ni’ihi ke nau teuteu ke hoko ko ha kanititeiti Fale Alea he koe’uhí he ‘ikai ke toe lele ia he “fili hokó”. Kā, ‘oku ‘ikai ma’u ha fakamo’oni pau ki he tukuaki’i ni.
Ko e tangata ni ‘oku ‘ikai ke ‘iloa ia ki ha’ane kākaa’i ha taha pe lavaki’i ha taha.
Pohiva Tu’i’onetoa:
Koe’uhí ko e ‘ikai ha sipesi lahi he talanoa ko ‘ení, ko ia ai ‘e fai e lave ki he me’a lalahi ‘e ua, na’e fakahoko ai ‘e Tu’i’onetoa e lavaki’i.
‘Uluaki, ko e lavaki’i ‘o e faifekau pule mo e Siasi na’e lahitaha ‘enau tokoni fakalaumalie ki ai. Ko e taki lotu ko Liufau Saulala, kuo pekia, pea mo e Siasi Tokaikoló. Na’e kau ‘a Tu’i’onetoa he tataki ke mavahe ha kulupu mei he Tokaikolo ‘o fokotu’u Siasi fo’ou, pea ne toe tataki hono faka’ilo ‘o Liufau Saulala ki he kelekele fakasiasi mo e tukuaki’i ki he ngāuehala ‘aki e koloa mo e pa’anga ‘a e Siasi.
Na’e ‘ulungia ‘a e faka’ilo ko ‘ení, kae ‘ikai pe ke fai ha fakamatala kole fakamolemole ‘a Tu’i’onetoa ki he’ene lavaki’i mo ‘ene fehalaaki fekau’aki mo Liufau Saulala.
Ko e uaifi ‘o Saulaá ko e lahi ia he uaifi ‘o Tu’i’onetoa, kā na’a ne ta’eufi mo’oni pea ‘ikai ke toe tokanga ia ki he vā ko ‘eni, kae fai pe ‘ene lavaki’í.
Ko e lavaki hono ua, na’e fai ia kia ‘Akilisi Pohiva, ko e taki fakapolitikale ia na’e ‘ikai ke mei lava ‘a Tu’ionetoa ki Fale Aleá, kā ko ‘ene ngāue. Hili pe pekia ‘a ‘Akilisí, kuo kolosi ‘a Tu’i’onetoa ‘i Fale Alea ki he fa’ahi ‘e taha, ‘o fili ai ia ke Palemia, pea ne fokotu’u mo Lavulavu ‘a e Paati PAK ke ha’i ai kinautolu ne nau fatu Pule’anga fo’ou he 2019.
Ko e lavaki’i lalahi ‘eni ‘e ua, ‘o e takilotu mo e Palemiá mo fa’ahi fakapolitikale. Pea ‘oku ‘ikai ha ofo ia pe ko e hā fua ha lavaki’i ‘e kei fai ‘e Tu’i’onetoa, he ‘oku hangē ‘eni ia ha ‘ulungaanga anga maheni ki ai.
‘Oku kei lahi fau e me’a ia ke fai ki ai e fakafehoanakí, kā ko e konga ‘uluaki pē ‘eni, he kuo tu’o fiha nai e toutou pole mai ‘a Tu’i’onetoa ke fai hano fakafehoanaki mo ‘Akilisi Pohiva, he ‘oku ne lea’aki he meimei taimi kotoa pē.
Ko e fakafehoanaki tau’atāina ‘ena ‘oku ‘oatu fekau’aki mo e ‘ulungaanga ‘o e ongo takí ni. Kā, ‘e toe hoko atu ki he ngaahi me’a kehe.
