NUKU’ALOFA: 1 Sune 2021. KO E PATISETI KI HE 2021/2022. ‘Oku mahino foki ko e Patiseti ko ia ki he ta’ufakapa’anga 2021/2022 ‘oku ‘i he tu’unga fe’amokaki lahi. Kā ko e me’a ko ia ‘oku mahu’ingá ke fai hano ‘analaiso pe ko e hā ‘ene uesia pe ola ‘i he tu’unga ‘o e ngāue ‘a e Pule’angá mo e ngaahi ngāue faka’ekonomika ‘i he Fonuá.
‘Oku ‘ikai foki ia ke pehē ko ‘ene fe’amokaki pe ‘a e Patiseti pea kovi, pe ko e pehē pe ‘oku hulu e Patisetí pea sai ia. Ko ‘ene ola tamaki pe ola melie ‘e malava pe ia ke hoko ‘i he Patiseti fe’amokaki pea toe hoko pe ‘i he Patiseti hulu.
‘I he ‘ene pehē, ‘oku mahu’inga leva ke fai hano ‘analaiso ‘a e natula ‘o e Patiseti fe’amokaki 2020/2021 ke toe loloto ange ‘i he ngaahi talatalanoa angamaheni kuo tau fanongo ai he ngalu’ea. Ko e Patiseti foki ko e fo’i me’angāue ‘oku ne tataki ‘a e ngāue ‘oku fakahoko ‘e he Pule’angá ki hono mapule’i ko ia ‘o ‘ene tānaki pa’anga pea mo hono leva’i ko ia ‘o ‘ene ngaahi fakamolé.
Ko e taimi ko ia ‘oku fatu ai ‘a e Patisetí, kuopau pe ke hoko ai e ngaahi me’a ni: 1) ‘e ‘i ai e ngaahi fefakafetongi’aki pe ngaahi feheke’aki holo (trade-offs) ‘a e ngaahi fiema’u mo hono fakamahu’inga’i ‘o e ngaahi polokalama ngāue ke fakapapau’i ‘oku mali lelei ‘a e Patiseti mo e ngaahi taumu’a ngāue ‘a e Pule’angá; 2) Kuopau ke sivisivi’i ‘o fakapa’anga ‘a e founga ngāue ‘oku fakamole si’isi’itaha ka ne ‘omai e ola leleitaha (cost-effectiveness analysis); 3) kuopau ke siofi e founga ngāue ‘oku ne ‘omai e tupu leleitaha (operational efficiency) ki he Pule’angá. ‘I he maau leva ko ia hono fokotu’utu’u ‘o e Patiseti, kuopau leva ke fai hano ‘analaiso pe ko e hā e ola pe uesia ‘e hoko ki he fonuá makatu’unga ‘i he ngaahi ngāue ko ia ‘e fakahoko ‘e he Pule’angá kuo fakahā mai ‘i he Patisetí.
Ko e levolo ‘uluaki eni ‘o e ‘analaiso ‘a ia kuopau ke fai ia ‘o fakatatau ki he ngaahi taumu’a ‘e 3 kuo u lave ki ai ‘i ‘olungá. Ko e fa’ahinga ‘analaiso ko ‘eni kuo tau fanongo ki ai ‘oku fakahoko mai mei he Fale Alea, ‘oku lahi nofo pe ki he taumu’a ‘uluaki kuo u lave ki ai ‘i ‘olungá ‘a ia ko ‘enau siofi pe ‘a e ngaahi fiema’u tefito (mei he tō folofolá) ‘o fakahoa ki hono pa’anga kuo vahe’i pe ‘oku fe’unga pe ‘ikai.
Kā ‘oku fu’u mahu’inga ke hoko atu ‘a e ‘analaiso ke lave’i ‘a e taumu’a hono 2 mo e 3 kuo u ‘osi lave atu ki ai. Ko e taimi leva ia kuopau ke tau sivisivi’i e ngāue ‘a e Pule’anga fakatatau ki he patiseti kuo ‘omai, ke tau sio ko e hā hono ola pe uesia ‘e hoko ki he tu’unga faka’ekonomika ‘o e fonuá.
‘A ia ko e taimi ‘eni te tau ‘eke’i ai ‘a e tu’unga fe’amokaki pe tu’unga hulu ‘oku ‘i ai ha fo’i Patiseti ke tau lava ‘o sio pe ‘e ola melie, pē ko ‘ene ola tamaki. Pea ‘oku tau toe sio ai, pe ko hai ‘e inu melie, pea ko hai ‘e inu tamaki koe’uhi ko e fo’i Patiseti ko ia kuo fa’u ke ne tataki e ngaahi ngāue ‘a e Pule’angá.
‘Oku tau toe sio ai pe ‘oku ngalingali tu’uloa (sustainable) e tu’unga fakapa’anga ‘a e Pule’anga pe ‘ikai. Ko e sitepu ‘uluaki ki hono fatu ‘o e patiseti ko hono fa’u e fo’i fa’unga faka’ekonomika fakalukufua (macroeconomic framework) ke fakafuofua’i mei ai ‘a e fo’i taketi fakapa’anga ‘e ala ma’u ke fai ‘aki e ngāue ‘a e Pule’anga ki he ta’u fakapa’anga ko iá.
‘Oku fokotu’u leva mei he fo’i tāketi ko ‘eni ‘a e ngaahi fakamole fakapotungaue fakahoa ki he ‘enau palani ngāue fakata’u (corporate plan) pea ‘oku toki hanga leva ‘e he potungaue takitaha ‘o vahevahe ‘a ‘ene ‘inasi mei he Patiseti (budget provision) ki he ‘ene ngaahi polokalama mo e ngaahi ngāue takitaha.
‘Oku mahu’inga pe ke tau ‘uluaki kinikini e founga ki hono fa’u mo hono ngaue’i ‘a e Patiseti koe’uhi ko e taimi koee te tau ‘analaiso ai ‘a e Patiseti ‘oku toe ma’ala’ala ange ‘ene mahino ‘o tatau ai pe ki he tokotaha ngāue fakapule’anga pe ko e tokotaha Fakafofonga Fale Aleá, pe ko e tokotaha taumata’u totongi tukuhau, pe ko ha fine’eiki lālanga mei ‘api.
‘Oku mahu’inga ‘aupito ke fai hano fakafaikehekehe’i ‘i he kamata’anga pe ‘a e kehekehe ‘i he leva’i pe founga pule’i ‘o e fakamole (expenditure management) pea mo e tu’utu’uni ngāue ki he fakamolé (expenditure policies).
‘E ‘ikai pe ke malava ke ola lelei ‘a hono pule’i ‘o e fakamolé kapau he ‘ikai ke ‘i ai ha tu’utu’uni ngāue mahino ki he fakamole ‘oku ne tuhu’i papau mo mahino ‘a e lahi e fakamole ki he polokalama ngāue takitaha.
Ko e fo’i fakamole takitaha kuopau ke felotolotoi mo e fo’i tu’utu’uni ngāue fekau’aki takitaha. ‘A ia leva kuopau ke malava ‘e he Patisetí ‘o hulu’i mai ‘a e fo’i felāve’i ‘i he vahe ‘inasi fakapatiseti mo e ngaahi tu’utu’uni ngāue ke mapule’i ‘aki e ngaahi taumu’a ngāue ‘a e Pule’anga.
‘I he ‘etau sio ko ia ki he Patiseti 2021/2022 ‘oku ‘i ai pe ‘a e ngaahi tōkehekehe mo e ngaahi me’a ko ia kuo u ‘osi lave atu ki ai.
Na’aku pehē foki ko e kamata’anga ‘o e fa’u Patiseti kuopau ke fai hano fa’u e fo’i fa’unga faka’ekonomika fakalukufua ke seti fakafuofua mei ai ‘a e fo’i tāketi fakapa’anga ‘e fua mei ai ‘a e lahi e fakamole ‘a e Pule’angá.
‘Oku hā mei he vavalo ko ia ki he 2022 ‘e toe tō lalo ange ‘a e ngāue faka’ekonomika fakalukufua. ‘A ia ko e holo ia mei he 2020, 2021, pea pehē ai pe ki he 2022. Kā ‘i hono fakahoa ia ki he ‘alunga ‘o e Patiseti ‘oku na kauhala kehekehe. ‘Oku mahino ai pe ia mei ai ‘a e fatu ko ia ke fe’amokaki ‘a e Patiseti. ‘I he ‘ene tu’u pehē leva ‘oku fiema’u leva ke fai ha sio ki he anga hono ngāue’aki ‘e pa’anga tānaki ‘i he Patiseti pe ko fē ‘a e sekitoa ‘e fakamamafa ki ai ‘a hono faka’aonga’i ai ‘a e pa’anga tānaki.
Kapau leva ‘oku fe’amokaki pea ‘oku totonu leva ke lahi hono vahe ‘a e pa’anga tānaki ki he ngaahi sekitoa faka’ekonomika he ko kinautolu te nau fai e ngāue fakatupu koloa mo pa’anga pea ‘oku totonu ke hulu’i mahino ‘eni mei he Patiseti.
‘I he fakamatala Patiseti ‘i he peesi 20 ‘oku hā ai e tepile fika 3. Ko e tepile ko ‘eni ko e fatu ia ‘aki e ngaahi fakakaukau ‘oku fakatoka ‘i he tohi fakahinohino ki he Fakamatala Pa’anga fakasitetisitika ‘a e Pule’anga.
Ko e tohi fakahinohino ko ‘eni ‘oku ne ‘omai e fa’unga ki hono ‘analaiso ‘o e Patiseti. ‘I he tepile 3 ko e fakamatala ia ki he founga ngāue ‘a e Pule’anga (statement of operation) ‘a ia ‘oku hā ai ‘a e ngaahi fengāue’aki fakapisinisi ‘a e Pule’anga ki he pa’anga tānaki mo e ngaahi fakamole lalahi ‘a e Pule’anga, ngaahi fakatau koloa ki he ngaahi ngāue faka’ekonomika ‘a e Pule’anga, ngaahi fefakatau’aki fakapa’anga ‘a e Pule’angá, mo e ngaahi mo’ua ‘a e Pule’anga ‘oku fai ki ai e palaní.
Ko e tepile mahu’inga ‘aupito eni he ‘oku ne ‘omai e ngaahi me’afua ‘e 2 ke fai ‘aki hono ‘analaiso ‘o e Patiseti: (1) ko e palanisi hili hono kole ‘a e fakakātoa ‘o e fakamole ki he fakakātoa ‘o e pa’anga tānaki (net operating balance); pea mo e (2) palanisi ‘o e nō atu pe nō mai (net lending/net borrowing) ‘a ia ko e fo’i palanisi ia ko ‘eni ‘e lahi tatau ia mo e ola ‘o e fengaue’aki fakatau mai ‘o e ngaahi koloa fakapa’anga kole mei ai e ngaahi mo’ua (net acquisition of financial assets and liabilities).
‘I he konga ki ‘olunga ‘o e tepile 3 ‘aeé ‘oku ne ‘omai e fo’i palanisi ‘uluaki, ‘oku tau fua mei ai pe ‘oku tu’uloa e tu’unga fakapa’anga ‘a e Pule’anga pe ‘ikai. Pea ‘oku tala ‘a e tu’unga tu’uloaa mei hono sivisivi’i pe ko fē ‘a e sekitoa ‘oku hu’u ki ai e fakamole lahitaha pea sio leva mei ai ki he fo’i palanisi.
‘Oku hā mahino pe mei he tepile 3 ‘a e gross operating balance, ‘a ia ko e ola ia hono kole pe to’o ‘a e ngaahi fakamole ki he pa’anga tānaki, pea ‘oku ne liliu leva ai ‘a e net worth ‘a e Pule’anga.
Ko e liliu ko ‘eni ‘i he net worth ‘o e Pule’anga ‘oku fakatupunga ia ‘e he me’a lalahi ‘e 3. Ko e (1) ko e liliu fakatupunga pe ia ‘e he ngaahi fengāue’aki fakapisinisi (transactions) ‘a e Pule’anga ‘a ia ‘e malava ke holo ‘a e net worth kapau ko ha fo’i fakamole ne fakahoko, pe ko ‘ene tupu (gain) kapau ko e fo’i transaction ne ma’u mai ai ha pa’anga tānaki mai. Ko e (2), ko e feliliuaki pe ‘i he mahu’inga ‘o e koloa (prices); pea ko e (3) ko e feliliuaki pe he lahi (volume) e koloa.
Ko e feliliuaki ko ‘eni ‘a e mata’ifika tupunga mei he feliliuaki ‘a e mahu’inga ‘o e koloa pe lahi ‘o e koloa, ‘oku ‘ikai ke fakakau ia ‘i he ngaahi mata’ifika ‘oku hā he tepile 3 ‘a ia ko e mahu’inga totonu pe ena ia ‘oku hā mai ai.
