NUKU’ALOFA: Falaite 4 Sune, 2021. KUO tu’utu’uni ‘a e Fakamaau Lahi ko Justice Nicholas Cooper ‘oku halaia ‘a e ongo me’a mali, ‘Etuate mo Akosita Lavulavu, ki he hia na’e tukuaki’i kinaua ki ai, ko e ngāue kākā fekau’aki mo hono ma’u ha pa’anga ‘e $558,600 ‘i he founga loi mo kākā.
Ko e hopo ni na’e fakahoko ‘i ha uike ‘e 3 ‘a ia na’e kamata he ‘aho 12 ‘o ‘Epeleli, pea toki tala ‘a e tu’utu’uni ‘a e Fakamaau Lahí ‘i he ‘aho ni, Falaite 4 Sune, 2021. Ko e tu’utu’uni tautea ‘e toki fakahoko ia ‘i he ‘aho 2 Siulai. ‘Oku tukuange pē ki tu’a ‘a e ongo Lavulavú kae’oua kuo fakahoko e tu’utu’uni ki hona tauteá.
Ko Akosita Lavulavu, ta’u 36, ko e fakafofonga Fale Alea ia ‘o Vava’u 16, pea ko e Minisitā ia ‘o e Kapinetí – Minisitā Ngaahi Ngāue Lalahí (Infrastructure), mo e Minisitā ki he Takimamatá (Tourism).
Ko hono husepaniti, ko ‘Etuate Lavulavu, ta’u 62, ko e tangata fale’i ia ‘a e Palemiá, pea ko e Tokoni Sea ia ki he Palemia ‘i he Paati ‘a e Kakaí (PAK).
Ko e ola foki ‘eni e hopo lahi ne fai ki ai e fakatatali ‘a e kakai tokolahi pe ko e hā e me’a ‘e hokó. ‘Oku mahino foki ‘e kei tauhi pe ‘e Palemia Tu’ionetoa ‘a Akosita ke hoko atu ko e Minisitá kae’oua kuo mahino pe ko e hā e tauteá.
Kā, ko e founga anga maheni ‘I he ngaahi Pule’anga ‘o e ngaahi fonua sivilaisé, ko e halaia pe ha taha ‘I he Fakamaau’angá kuopau ke hifo mei hono lakanga, pea toki tali aipē ki ha hopo tangi. Kā, ‘I he lau ‘a e Palemiá na’a ne pehē ‘e fai pe “tali ki he laó”, neongo kuo ‘osi tu’utu’uni e laó ‘oku halaia.
Ko e taha ‘eni ha me’a fakamā lahi ki he Pule’anga ‘o Rev. Dr. Pohiva Tu’i’onetoa, ‘i he toe hili pe hono tautea ‘o e Kovana ‘o Ha’apai, Manuopangai Hingano ko e fetuku ta’efakalao ‘o e kakano’i fonu, kuo toe halaia ‘a e Minisita mo hono husepaniti ko e ngāue kākā.
Kuo kamata ke ma’u mo halaia e kau ma’olunga he Pule’anga ko ‘ení, kā ‘oku ‘ikai ke pe fai ‘e he Palemiá ia ha me’a ki ai.
Ko hono lohiaki’i e tokolahi ‘o e fānau akó
Ko e ongo faka’iloá na’a na halaia ki he hia ki hono ma’u ha pa’anga mei he Pule’angá he founga kākā, ‘i he ‘ena fakalahi kākā e tokolahi e fānau ako ‘a e ‘apiako ‘Unuaki ‘o Tongá (‘Unuaki ‘o Tonga Royal Institute – UTRI).
Ko e ‘apiako ‘Unuaki ‘o Tongá, ko e ‘apiako ia ‘o e ongo matu’a Lavulavú, ‘a ia na’a na fakalele mei Nuku’alofa.
‘Oku tokoni foki ‘a e Pule’angá ki he ngaahi ako’anga ‘oku ‘ikai ‘a e Pule’angá ‘o fakatatau ki he tokolahi ‘o e fānau akó. Ko e tukuaki’i na’e fai ki he UTRI, ko e fakahā ‘e he fakamatala ‘Aotitā ‘a e tokolahi e fānau ako ia na’e ‘ikai ke nau ako ‘i he UTRI kā na’e lisi honau hingoá koe’uhí ke ma’u mai e tokoni mei he Pule’angá.
‘Oku pehē ‘e he tukuaki’í na’e a’u ki he pa’anga ‘e $558,600 na’e ma’u ‘e he UTRI ‘i he founga kākā mo makatu’unga ‘i he lohiaki’i.
Ko e tefito ‘eni e tukuaki’i na’e faí:
• ‘I he ‘aho 29 ‘o Me, 2014 na’e ma’u ai ‘a e $146,400 he founga kākā mei he Potungāue Akó, ‘i he tohi kole ki he tokoni pa’anga mei he tokoni ki he TVET, ‘a ia na’e pehē ko e fānau ako ‘e 255 he ‘apiakó he semesitā ‘uluaki ‘o e 2013, kā na’e ‘ikai ke mo’oni ‘eni.
• ‘I he ‘aho 18 Novema, 2014, na’e ma’u ai ‘a e $249,600 ‘i he founga kākā ‘i he tohi kole ki he Potungāue Akó fekau’aki mo e pa’anga tokoni TVET, ‘a ia na’e lohiaki’i ai ko e fānau ako ‘e toko 416 na’a nau ako ‘i he UTRI he semsitā 2 ‘o e 2014. Na’e fai ‘ilo’ilopau e loi ni neongo ‘ene halá.
• ‘I he ‘aho 29 Sune, 2015 na’e ma’u ai ‘a e $162,600 he founga kākā mei he Potungāue Akó, ‘i he kole tokoni mei he UTRI ki he fānau ako ‘e 271, ‘o pehē na’a nau ako he ‘apiakó he semesitā 1 ‘o e 2015, kā na’e ‘ikai.
Na’e ‘ohake ‘i he hopó ko e kole tokoní na’e fai ia ‘e he ongo matu’á, pea fakahoko ai ‘a hono liliu ki ha fika loi ‘a e tokolahí koe’uhí ke ma’u mai mei he Pule’angá ha pa’anga ‘oku lahi ange.
Na’e kole foki ‘a ‘Etuate ke fakahoko kehekehe pē ‘ene hopó mei hono uaifí, kā na’e fakakikihi ‘a e ‘Ateni Senialé ko e hopo ni ko hono faka’ilo fakataha ‘o e ongo matu’a ni ki he hia ‘oku tukuaki’i na’a na kaungā fai.
Na’e ‘i ai foki e fakamo’oni ki he founga na’e fakahū ai e pa’anga ki he pangiké pea toho ia ‘o fakahū ki he ‘ena ‘akauni fakafo’ituitui.
Na’e ‘i ai foki mo ha ongo fakamo’oni ‘a ia na’e faka’atá kinaua mei ha tukuaki’i faihia kae lava ke na fakamo’oni fekau’aki mo Akosita. Na’a na fakahā na’e fai e tu’utu’uni ange ki he ngāue kākā ke na fakahoko fekau’aki mo e lisi mo e lekooti e fānau akó.
Na’e ma’u heni ha pa’anga lahi ma’ae ‘apiakó, pea fakahū ki he ‘akauni ‘o toki ‘ave mei ai ki he ‘akauni ‘a e ongo Lavulavú.
Na’e fakafekiki foki ‘a ‘Etuate he ko ia na’a ne fakafofongai pe ia, ‘o tala kia Justice Cooper, na’e ‘i Fisi ia mo Vava’u he taimi na’e hoko ai e ngaahi me’a ko ‘eni ‘i he ‘apiakó. Hange nai na’e feinga ‘a ‘Etuate ke fakamavahe’i ia, ‘o tuku pe kia Akosita ke ne fua e hiá.
Kā, na’e ‘ikai ke sio pehē ‘a e Fakamaaú, pea fakahā fefeka ‘e he loea ma’ae Kalauni, ko e ongo mātu’a ni na’a na ngāue fakataha pe, pea fakamo’oni’í, na’a nau kaungā lohiaki’i mo ngāue kākā ki he pa’anga tokoni ki he UTRI.
Ngaahi feinga toloi ki he hopó
Lolotonga ‘a e hopó na’e tukuatu foki ‘e he ongo faka’iloá ha fokotu’u ke tamate’i ‘a e hopo ni he ‘oku ‘ikai hano makatu’unga. Kā, na’e ‘ikai ke tali ‘eni ‘e he Fakamaau Lahí, ‘o ne fai tu’utu’uni ‘oku ‘i ai ‘a e hopo hia ke fai pea kuopau ke tali e ongo faka’iloá ki he tikite faka’ilo ‘e tolu kuo tukuatu kia kinaua.
Na’e toe fai foki ‘a e feinga ‘a ‘Etuate ke to’o ‘a e Fakamaaú mei he hopó kae ‘omai ha Fakamaau kehe, ke ne fai e hopó.
Na’e ‘ikai ke tali mo e kole ko ‘eni ‘a faka’iloa ‘Etuaté, he ne pehē ‘e he Fakamaaú ‘oku ‘ikai he ‘uhinga ia ‘e taha ke mavahe ai ia mei he hopó, pē ‘i ai ha launga fekau’aki mo ia.
Ko e hopo ni na’e Fakamaau ‘a Justice Nicholas Cooper; fakafofonga’i ‘e William Edwards a Akosita; pea ko ‘Etuate pe na’a ne fakafofonga ia.