Ko e kaveinga mamafa ne fai ai e fakamalanga ‘i Fale Alea na’e fekau’aki ia mo e mahu’inga ‘o e Lotu mo e Akó ki he langa fakalakalaka ‘o ha sosaieti, kae tautefito ki he Sosaieti Tongá. ‘Oku ‘ikai foki ko ha kaveinga fo’ou ‘eni, he ko e talu mei mu’a mo e nofo e tui ‘a e Tongá ko e Lotu mo e Akó, ko e ongo lou ‘olive ia ‘oku ne fakaivi’i ‘a e langa hake ‘o ha fonua.
‘Oku taku foki ko Tonga ni ko e fonua Lotu pea mo e fonua Ako lelei. ‘Oku kau heni e fa’a toutou ‘ohake ‘a e tuku ki Langi ‘o e fonuá ‘e he ‘Uluaki Fā, pea ‘i he’ene pehē ‘oku ‘i ai e tefito’i tui ko Tonga ni ko ha fonua kuo tapuaki’i makehe ko hono ‘uhingá ko hono tuku ki Langí. Pea tatau aipe pe kuo fakahoko ‘e he Ha’a Taki ‘o e fonuá ha angahala fēfē, ka kuo ‘osi tuku a Tonga ia ki Langi, pea ‘oku malu ai.
‘Oku hangē pe foki ‘eni ko e tui ‘aha ni’ihi ‘oku pehē kuo ‘osi papitaiso, ‘e tatau aipe pe ‘e holomui ia ‘o tui kekehe pe fai ha angahala lahi, ‘e kei malu pe ‘ene mo’uí he kuo ‘osi papitaiso. Ko e afo tatau pe ‘eni ‘oku fai’aki e tui ki he “Tuku ki Langi”, pea tatau aipe ngaahi tu’utu’uni hala mo ta’etotonu kuo fai ki he fonua he kuonga kimui, ‘oku kei malu pe koaa ‘a Tonga he kuo tuku ki Langi.
‘Oku ‘ikai keu tui tatau mo e me’a ni, he ko e Tohitapú ‘oku mahino mata’ā’ā, ko ‘etau fili oku ‘i ai hono ola pe nunu’a. Ko ‘etau fili tonu, ‘oku ‘i ai e tapuaki, pea ko e fili hala ‘oku ‘i ai hono nunu’a.
Ko e nunu’a ‘oku foua ‘e he fonuá he kuonga ni, ‘oku ha’u ia ko ha mala tupu mei he fili hala; pea ‘oku ‘ikai ke fa’a fai ha fakamalanga ki he me’a ni. Ko e fakatomala ‘oku ne lava ke fakatauatāina’i ai kitautolu mei he angahalá. ‘Oku ‘ikai lava ‘e he Tuku Fonua ‘a e ‘Uluaki Fā ke ne fakatau’atāina’i kitautolu. ‘Oku ‘ikai lava ke fai ha toitoi fakamamata he Tuku Fonuá, he kuopau ke fai ha fakatomala mei he angahalá kae toki lava ke fakafo’ou ai e mo’ui ke monū’ia.
‘Oku mālie ‘a e ngaahi fakamalanga he taimi ko ‘eni na’e teuaki ai e Fili Fakahāloto Ta’efakalala’angá. Ko e tefito e tukuaki’i ‘o Siaosi Sovaleni mo hono Pule’angá ki he ta’eangafakalotú ko e pehē ne nau maumau’i e Sapate ‘i hono fakangofua ke fai e langa ‘a e kautaha Siaina ke ‘osi e Fale Fakataha’anga Sipoti he Tonga High School, ke fai ki ai e fakataha lahi ‘a e kau taki e Pasifiki he Forum ‘o e 2024.
Ko e meimei fakamalanga kotoa ‘a kinautolu ne nau faka’amu ke liua e Pule’anga ‘o Sovaleni, ko e lau aipē ‘a e fu’u hia lahi ko ‘eni ki he fonuá ko hono maumau’i e Sapate.
‘Oku ‘ikai foki ko ha me’a fo’ou ia ki Tonga ni ‘a e “Maumau Sapate” ko hono fakahoko ha ngāue ‘oku fiema’u ke fakavave ke ‘osi koe’uhí ko ha lelei ma’ae fonuá. Na’e fakahoko ‘eni he taimi ‘o Tupou IV he’ene fakangofua ke fakahoko e fekumi mo e keli ki he lolo he feitu’u kehekehe ‘i Tonga ni.
Na’e a’u e ki he kelekele ofi mai pe ki he Falelotu Senituli na’e fai e ngaue he Sapate, pea ta’ofi pe he taimi ‘o e lotu, pea toki hoko atu he toenga e Sapate. ‘Oku fai e fifili he kapau na’e ‘i ai ha lolo, he ‘ikai ke hola ia ki ha feitu’u kehe, ko e ‘uhinga nai ia e fakavave ke ma’u ‘o hoko ai e ngaue Sapate.
Kaekehe, na’e ‘ikai ke fai ha fu’u launga ia heni he ko e tu’utu’uni ‘a e Tu’i. Kā, ko e hā kuo ‘ai ai e ngāue Sapate ne fakangofua ‘e he Pule’anga ‘o Sovaleni ke hoko ia ko ha me’a ta’efakalotu ‘o fiema’u ai ke fai ha liliu ‘o e Palemia mo e Pule’angá?
Ko e Lao Sapate, ‘oku kau ia he Lao ta’emaautaha ‘i Tonga ni, pea lahi ‘aupito “fakafalesi” hono tauhi. Kovi e tukifa’o he Sapate kae sai pe ava e ngaahi falekai ia pe pā ke fakatau atu ai e kavamalohi? Kovi e langa fakavave ha me’a ‘oku fiema’u, kae sai pe sio TV pe faiva fakalielie he Sapate? Kovi e keli luo he Sapate, kae sai pe fe’auaki, kaiha’a, ma’u faito’o konatapu, lotokovi, mo e leakovi?
‘Oku matu’aki fiema’u ke fai ha ngāue ke fakalelei’i e Lao Sapate. Pea ke fakamahino pe ko e ha koaa e me’a ‘oku maumau, mo e me’a ‘oku sai pe. Hange ko e ‘ita ‘a e kau Falesi he faito’o ‘e Sisu e tangata mahakí, koe’uhí ko e fakamo’ui na’e fai he Sapate. ‘Ikai ke nau fiefia he mo’ui ‘a e tangata ni, ka nau ‘ita kinautolu ko e fai fakamo’ui he Sapate. Ko e fa’ahinga fakakaukau ‘eni koee ‘oku fiema’u ke fai hano fakalelei’i. ‘Oku tau polepole he “tauhi e Sapate” ‘o pehe te tau monū’ia ai; ka ko e tauhi Sapate mo’oní, ko e tauhi e loto ke ma’a mo ma’oni’oni he ko e ngāue ia ‘a e Laumālie, ‘o ‘ikai ko ha tauhi lao fakaetangata.
