Kuo maama mai ‘a e ngaahi me’a lilo na’a ne influence e Palemia lolotonga, Rev Dr Pohiva Tu’i’onetoa he’ene ngaahi tu’utu’uni fakavalevale kuo fai ki he lepa ‘a e fonuá.
Na’e fehu’ia ‘e he tokolahi pe ko hai ‘oku teke mui he Palemiá ‘oku ‘ulungaanga mo tu’utu’uni fakalaione ai mo hono pule’anga PAK. Tau toki ‘ilo eni kuo langa ‘e Siaina ia e senitā e PAK ‘i Tonga ke ne pule’i ‘aki e Palemia mo e Pule’anga Tonga.
Kapau kuo a’u e ivi tākiekina ‘a Siainá ki he loto’i Pule’angá, ko hai fua leva ‘i he kakai funga ni he fonua kuo ‘osi fakaului?
Kuo mahino eni e a’aa’a holo ‘a Siaina he Pule’anga he:
– ko e ngaahi nō ‘a e Pule’anga mei Siaina;
– ko e fakatau mai ngaahi me’angaue tanuhala mei Siaina;
– ko e fakatau e naunau langa fale ‘a e pule’anga mei Siaina;
– ko e ngaahi pisinisi fale koloa lahitaha ‘i Tonga ‘a e kau Siaina etc.
Hangē eni ia hano fafanga atu ‘e he masiva e fu’u saianiti hau mo milionea, kae kei lohiaki’i mai pe ko e ‘ofa ee ‘a Siaina…hili ange kei ‘aonga lahitaha ange pē ange ki Siaina.
Kuo ui e Palemia fo’ou ia ‘o Ha’amoa ki ‘Amelika ke tokoni ange kenau fengaue’aki ke pule’i e ivi takiekina ‘a Siaina hono fonuá. Kae feluteni pe Palemia ia ‘o Tonga mo pusiaki’i mai e kominiusi ki he ki’i fonua ne tuku ki Langí.
Na’e fakahā foki ‘e he Palemia ‘ene ma’u fakakaukau mei he Paati Kominiusi ‘a Siainá, he’ene lea lolotonga e kātoanga fakamanatu ta’u 100 ‘o e paatí.
Ko e poupou ki he kominiusi ko e poupou ia ki he:
– faitu’utu’uni mo e palani ki he fonua fakalukufua mei ha fo’i senitā ‘e taha (central planning);
– ma’u ‘e he pule’anga e koloa (resources) ‘o e fonuá;
– tapu’i ke ma’u fakataautaha ha koloa;
– vahevahe tatau ki he kakai ngāue e fonuá ‘a ‘enau fiema’u vivili pe;
– neongo ai ko e hā e lahi pe si’isi’i ha’o ngāue ‘oku vahe tatau e taha ngāue kotoa.
– kuo to’o e fakakalakalasi pe fakatu’utu’unga fakasosiale he kakai e fonuá.
Tāne’ine’i ke fa’ifa’iteliha e Palemi mo e Pule’anga lolotongá he ivi mo e kakava ngāue ‘o e kakai, he ‘oku nau tui ki he tokateline ‘o e Kominiusí.
Pea ko fē he fakakaukau ko eni ‘a ‘etau tukufakaholo (Tu’i, Hou’eiki, Kakai)?
Fēfē ‘etau tau’ataina ki he koloa ‘oku ngaue’i fakafoituitui?
Ko fē ‘etau tau’ataina ki he’etau kelekele ‘oku foaki mai ‘e he’etau tukufakaholo?
Kou fakakaukau pe na’e lave ‘a e ‘Amipasitoa he katoanga’i e ta’u teau e Paati Kominiusi ‘a Siaina, ki hono fakatanga’i e lotu Fakakalisitiane ‘i Siaina, tamate’i e kau poto Siaina ‘oku nau fakaanga’i honau pule’anga, ngāue mate ‘a e kakai ki he ki’i momo, hola vale ‘a e kakai ako ‘o kumi mo’ui ki he ngaahi fonua temokalati, puke fakamalohi’i e kau faiongoongo ‘oku nau fetuku e fakamatalá ki tu’apuleanga etc.
Kae kei kuikui ‘a e Tonga mei he ngaahi me’a fakalilifu ‘oku lolotonga hoko hotau mu’a ihu hangē ko e fakangatangata ‘o e tau’atāina ki he mitiá, toho e kakai kenau totongi e valitá ‘oku ma’ama’a kae totongi pe he pule’anga e fo’i maká, fa’ao e pisinisi mei he kakai ‘o fakalele ‘e he pule’anga, fokotu’u pē ngaahi aleapau pa’anga lalahi ‘a e pule’anga ke kaimonu ai e kau taki he pule’anga, ‘au’au e ki’i kato e kakai he ngaahi sevesi ‘a e pule’anga, fokotu’u ngaahi lao fo’ou ke tufi ai pa’anga vave mo faingofua e pule’anga etc., te tau hanga hake pe kuo ngāue popula e Tonga ki Siaina.
Kae lolotonga e tātāvahe ‘a e Palemia he’enau femamiliaki mo e Paati Kominiusi ‘a Siaina ‘oku kei mo’ua e kau fakafofonga ia e kakai ia he kee’i e mafai ‘i he teu atu e fili. Pea kamata lele hake mo e mahalo kovi he longo e mitiá mo e kau fakafofonga he fu’u ‘isiu fakalilifu ni.
Tau koma ai toki hoko atu.
