Ko e hisitolia ‘o Tongá ‘oku faka’ilonga’i mai ai e ngaahi me’a mahu’inga ne hoko ‘o ne fakatoka e hala fononga ki he fonuá mo e Sosaieti Tongá. Ko e hala fononga foki ‘eni ki he “kaha’ú”. Kā, ko e faikehekehe ‘o e kuohilí mo e kaha’ú, he ko e kuohilí ko e ngaahi me’a ia kuo ‘osi hoko. Kā, ko e kaha’u ‘oku te’eki ai ke hoko mai ia.
‘Oku mahu’inga hotau kuohilí he ko e fai fononga ki he kaha’u, ko e hoko atu ia mei he ngaahi makatu’unga mo e ngaahi me’a mahu’inga ne hoko ‘i hotau kuohilí. Ko hotau kuohilí, ko hotau hisitolia ia.
He ‘ikai lava lelei e fononga ki he kaha’ú, kapau ‘oku ‘ikai ke tau muimui pau ki he hala fononga na’a tau fou mai ai, ke tauhi e ngaahi me’a mahu’inga, pea ke ako mei he ngaahi faingata’á mo e ngaahi fehalaakí.
Fatu fonua ‘a e tangata, fatu fonua ‘a e ‘Otuá
Ko ‘Utui ko e kolo ia ‘i Vava’ú na’e tō ai ‘a e ‘ofá ‘i he 1834. Ko e me’a fakaofo mo’oni na’e hoko, he na’e hifo ‘a e Laumalie Ma’oni’oni ki ha kakai ‘i ‘Utui, ‘o hangē ko ia ko e ‘aho Penitekosi ‘i Selusalema, ‘i he hifo ‘a e Laumālie ki he kakai ‘o e ‘Uluaki Siasí.
Ko ‘Utui na’e kamata ai e fakaakeake lahi fakalaumalie ‘i Tonga, ‘o ne uesia melie me’a kotoa pe he fonua ni, fakatatau ki he finangalo ‘o e ‘Otua Mo’uí. Ko e fatu fonua fo’ou ia ‘o e Tonga ‘o e ‘aneafi mo e ‘aho ni.
‘I he ‘aho pe taha mei he tō ‘a e ‘ofa na’e ului ai e toko 1000. ‘I ha uike ‘e taha ko e toko 3000 na’a nau lotu fakataha, ‘i he fakatomala mo’oni mo e tali ‘o e ivi e Laumalie Ma’oni’oni.
Mei Utui, na’e mafola lahi ai e Kosipeli ki Vava’u, Ha’apai, mo Tongatapu. Na’e kamata mei ai e ngaahi me’a mahu’inga ‘i he fatu fonua fo’ou ‘a e ‘Eiki ko Sisu Kalaisi ki Tongá.
Na’e fatu heni e ‘uluaki lao ki he fonua ‘a ia na’e ‘iloa ko e “Lao ‘o Vava’u” ‘i he 1839, pea ‘i he ta’u tatau na’e fakahoko ai ‘a e tukufonua ‘i Pouono kuo lahi hono talanoa’i mo kātoanga’í.
‘I he 1835 na’e ‘ave ai ki Ha’amoa ‘a e ‘uluaki kau misinale mei Tonga; pea ko e 1838 na’e ‘ave ai e kau misinale ki Fisi.
Ko e 1850 na’e fakalelei’i ai e lao ‘o Vava’u, pea ko e 1862, na’e fakahoko ai lao ‘o e fakatau’atāina. ‘I he 1875 na’e tukumai ai e Konisitutone ‘o Tongá.
Ko e kotoa e ngaahi me’a ne hokó, ko e ola ia ‘o e tō ‘a e ‘ofa ‘i ‘Utui. Ko e ngāue ia ‘a e Laumālie Ma’oni’oní kae ‘ikai ko e tangatá.
Kapau na’e ‘ikai ha ‘Utui, he ‘ikai ha tukufonuá, he ‘ikai ha ngāue fakamisinale, he ‘ikai ha tau’atāina, pea he ‘ikai ha Konisitutone. Na’e hoko kotoa ‘eni ‘i he hifo ‘a e Laumālie Ma’oni’oni ‘o ne fakafonua ‘a e kakai ‘i ‘Utui, pea mafola mei ai ki Tonga kotoa, pea mo muli foki.
Ke tau foki ki ‘Utui, he ko e foki ia ki he Laumālie Maoni’oní
Ko hotau Tongá he ‘aho ni na’e fatu ia ‘i ‘Utui, pea kuopau ke tau foki ki ai he fakatomala mo e loto mafesifesi, kae toki lava ke faito’o kitautolu ‘e he kelesi ‘a e ‘Otua Mo’uí.
Ko ‘Utui na’e ‘ahia ai ‘a Tonga ‘e he Laumālie Ma’oni’oni, pea fakavaivai ki ai ‘a e Tu’í, Hou’eikí, mo e kakai ‘o Tongá. Ko e me’a ‘eni koee ‘oku lau ki ai ‘a e Folofolá: “Kapau ‘e fakavaivai’i kinautolu ‘e hoku kakaí, ‘a ia ‘oku ui ‘aki hoku hingoá, pea nau lotu, ‘o kumi ki hoku fotungá, pea nau tafoki mei honau ngaahi ‘alunga kovi; pea teu toki ongo’i ‘i langi, pea te u fakamolemole ‘enau angahala, mo faito’o honau fonuá.” (2 Kalonikali 7:14).
Ko Pouono, na’e hapai ai ‘e Taufaa’ahau (‘Uluaki Fā) ‘a Tonga ki he ‘Otuá. Na’e ‘ikai ke ne hapai ‘a Tonga ki Falanise, pe ko Pilitania, pe ko ‘Amelika; ka ki he ‘Otua Mo’uí, ke malu ki ai ‘a Tonga. Ko e visone ‘a Taufa’ahau ke tau hoko ko e kolonia ‘o e Tu’i e Ngaahi Tu’í, kae ‘ikai ko ha kolonia ‘o ha fonua ‘i mamani.
Na’a ne fai ‘eni he ivi mo e fakahā ‘o ‘Utui. Ka, na’e ‘ikai ha ‘Utui, ne ‘ikai ha Pouono.
‘Oku ‘ikai ke fe’unga pea ta’ekakato ‘a hotau tala ko ia ko ‘etau tupu mai meia ‘Aho’eitu, pea ko hono fatu ‘o Tonga na’e fai ia ‘e Taufa’ahau. ‘Oku mo’oni ‘eni ka ‘oku ‘ikai ke kakato e talanoa ki ai.
‘Oku ‘ikai ke kakato he ko e fatu mo’oni mo taau ‘o ha fonua ‘oku ‘ikai ke fai ia ‘e ha tangata, kā ‘oku fakahoko ia ‘e he ‘Otua Mo’uí.
‘Io, ‘oku fakakau ‘e he ‘Otuá e tangata ki hono fokotu’utu’u ha me’a ke fakahoko ai hono finangalo, kae kapau ‘oku ‘ikai kau e ‘Otuá he fatu fonua ko ia, ko e koto ta’e’aonga.
Ko ia kuopau ke tau foki ki hotau hisitolia ‘o vakai ki ha ngāue ne fakahoko hangatonu mai ‘e he ‘Otuá, ‘o ne fakatoka mei ai e hala fononga ‘o Tonga ki he ‘aho ni mo e kaha’ú. Kuopau ke tau piki ki ai mo fononga mei ai.
Ko e hē ‘oku hoko ki ha fonua, ko e mavahe mei he hala fononga ne fakatoka ke fou ai ki he kaha’ú. He ‘ikai ke tau ‘ilo pe ko ‘etau ‘alu ki fē, kapau ‘oku ‘ikai ke tau ‘ilo pe na’a tau ha’u mei fē?
Ko hotau kaha’ú na’e fakatoka ia mei ‘Utui. Pea he ‘ikai pe ha kaha’u malu mo lelei kae’oua kuo tau foki ki he hala fononga na’e fakatoka mei ‘Utui.
Kuo lahi e akó, fele poto, pea mālohi ange ivi e tangatá he ‘aho ni. Pea kuo faingofua ke tau polepole pe he ngaahi ngāue ne fai ‘e he tangatá, ‘o tau unga ai, kae tukuange ‘a e malu mo e pau ‘oku ‘omai ‘e he ‘Otua Mo’uí pe. ‘Oku ‘ikai ko ‘etau tefito’i palopalema ‘oku fakapolitikale, fakasosiale, pe faka’ekonomika. Ko e natula hotau palopalema ‘oku fakamolale, pea kuopau ke tau solova ‘eni kae lava ke tau fai e fakalelei fakapolitikale, fakasosiale, mo e faka’ekonomiká.